Atatürk’ün Akıllı Projelerinden Biri
AHİMESUT (Etimesgut) NUMUNE KÖYÜ


Atatürk’ün önderliğindeki Türk Bağımsızlık ve Aydınlanma Savaşı’nın “aydınlanma” kısmı en tabandan; köyden ve köylüden başlar. Atatürk’e kadar bu topraklarda köylü, maalesef yüzyıllarca ihmal edilmiş, unutulmuş, buna karşılık vergi yükü altında ezilmiş, cepheden cepheye sürülmüş; yetmemiş, aşağılanmış, topraksız, aşsız, evsiz, barksız, dahası eğitimsiz ve cahil bırakılmıştır.

Atatürk, Cumhuriyeti kurarken nüfusun yüzde 80’i köylüdür. Türkiye’deki 40 bin köyün 37 bininde ne yol, ne dükkân ne de okul vardır. Köylü sağlıksız koşullarda hastalıklarla boğuşmaktadır. Türkiye’de eğer gerçekten bir aydınlanma başlayacaksa bunun köyden başlaması gerektiği çok açıktır, işte Atatürk, bu nedenle “Üreten köylü milletin efendisidir” sloganıyla yola çıkmıştır.

Daha Kurtuluş Savaşı yıllarında 1922’de köylüye tarım araç gereçleri ve tohum dağıtımına başlanmış, üreten köylüye her konuda kolaylık sağlanmıştır. 1923’teki İzmir İktisat Kongresi’nde köy kalkınmasının temel ilkeleri belirlenmiştir. 1924’te, yüzyıllardır köylüyü ezen Aşar Vergisi kaldırılmış, yine 1924’te Köy Kanunu ile devlet-millet el ele köylerin kalkındırılmasına başlanmıştır. Kanunun uygulanmasıyla birçok bataklık kurutulmuş, köye tarım ve sağlık hizmetleri götürülmüş, bazı köylerde kütüphaneler kurulmuş, bazı köylere posta ve telefon teşkilatı götürülmüş, verimsiz tarlalar ıslah edilmiş, ağaçlandırmaya büyük önem verilerek 1924-933 arasında köylere 1.821.900 ağaç dikilmiştir.

Atatürk, köy kalkınmasını köyde sağlık, köyde eğitim, köyde üretim ve toprak reformu olarak planlamıştır. Bu amaçla köy okulları kurulmuş, dispanserler açılmış, gezici doktorlar görevlendirilmiş, köy eğitmenleri projesi geliştirilmiş, Halkevlerinin köycülük şubeleri kurulmuş, köylüye düşük faizli kredi verilmiş, ücretsiz tohum, fidan, ilaç ve topraksız köylüye toprak dağıtımına başlanmıştır. İşte köy kalkınmasına yönelik çalışmalardan biri de Atatürk’ün Örnek Köyler Projesi’dir. 1928’de başlayan bu proje geliştirilip 1934’te -Daha önce Bütün Dünya dergisinde anlattığım- İdeal Cumhuriyet Köyü Projesi ortaya çıkmıştır. Atatürk’ün köy kalkınmasına yönelik öncü çalışmaları 1940’lar-da dünya çapında bir köy kalkınma projesi olan Köy Enstitüleri’nin doğuşuna kaynaklık etmiştir.

Atatürk, 1928’de Eskişehir-Ankara hattı üzerinde “numune köyler” kurulmasına karar vermiştir. Asaf İlbay’a kulak verelim:

“Cumhurreisi Mustafa Kemal Paşa bir gün Nafıa Müdürü Süleyman Sim Bey’i ve beni davet ederek şu emri verdi: (...) Hükümet merkezi ile Eskişehir ovası boylu boyuna bir çöl stepini andırıyor. Her 25 kilometrede bir numune köyü kurmayı düşünüyorum. Bu suretle Eskişehir ile Ankara arası demiryolu güzergâhı boyunca asri, yeşil köyler ile süslenmiş olur. Bu işleri alakalı vekâletlere ve Ankara vilayetine tevdi edeceğim. Fakat asıl olan su ve sulama işlerdir. Öncelikle Nafiaca bu hususta bir avan proje hazırlanmasını istiyorum...”

Atatürk’ün isteğiyle Yahşihan’dan Eskişehir’e kadar olan bu bölgedeki boş arazilere kurulan numune köylere muhacirler yerleştirilecektir. Devlet 1.480.684 lira bütçe ayırarak Antalya, Samsun, İzmir, Bilecik, Cebelibereket, Mersin, Manisa ve Ankara’da 69 adet “numune köy” yapmıştır.

Atatürk’ün örnek köyler projesinin ilk önemli uygulaması Ankara Etimesgut Numune Köyü’dür.



Burası Atatürk’ün “Modern Ankara Projesi”ne yakışır şekilde ve tüm Türkiye’ye örnek olacak biçimde çağdaş bir köy olarak düşünülmüştür. İmarı, suyu, elektriği, sosyal tesisleri, tarımsal faaliyetleri, sağlık, eğitim ve ulaşım olanakları ile modem bir köy kurulmuştur.

Etimesgut Numune Köyü’nün kuruluş hikâyesini yine Asaf İbay’dan dinleyelim: “Atatürk tarafından yine bir gün Orman Çiftliği’ne davet edilmiştim. Gazi, Ankara’ya 20 kilometre mesafede ve demiryolu üstünde Ahimesut adında bir çiftlik satın almış, burada bir numune köyü kurulmasını tensip buyurmuştu. Toprağın tesviye haritası da yapılmış idi. Burada kurulacak köyün umumi hatları hakkında direktifleri doğrudan doğruya kendisi veriyordu. Bu esnada Ahimesut köy planının hazırlanmasını emrettiler. Türk köylüsünün hususiyetlerini de dikkate alarak, Avrupa köylerinden bazı numuneleri örnek tutarak bir köy planı çizdim, adaların taksimatını yaptım, yol güzergâhlarını tayin ettim. Hükümete ait binaları ve çarşı mevkilerini işaret ettim. Bu esnada köy kuracağımız sahanın yükseldiği kısımda bir ormanlık tesisi de unutulmadı.”

İlbay, bu planı tamamladıktan sonra Atatürk’e götürmüş, Atatürk planı beğenmiş ancak bazı eleştirilerde bulunmuştur. Güneş ve rüzgâr yönüne göre köyün bazı binalarının mevkilerini ve bazı binaların yol durumlarını hatalı bulmuştur. Asaf İlbay’ın ifadesiyle, “Bir şehir mütehassısı imiş gibi nüfuzlu bir görüşle, hataların nasıl tashih edileceğini” söylemiştir. Atatürk’ün düzeltmeleri doğrultusunda mimar Ernst Arnold Egli’nin 1928’de hazırladığı plana göre örnek köy kurulmaya başlanmıştır.

Örnek köyün kuruluş süreci şöyledir:

■ 16 Mayıs 1928 tarihli Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle Mübadeleyle gelen göçmenlerin yerleştirilmesi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk örnek köyünün oluşturulması amacıyla Ahimesut Çiftliği’nin satın alınmasına karar verilmiştir.

■ 28 Mayıs 1928 tarih ve 66694 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köyün inşasına başlanmıştır.

■ 1 Haziran 1928’de Ahimesut’un nahiye olmasına karar verilerek 19 köy Ahimesut’a, Ahimesut da Ankara’ya bağlanmıştır.

■ 10 Haziran 1928 tarih ve 6723 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile göçmenlerin gelmesine ve çocuklarının eğitimi için yatılı okul yapılmasına karar verilmiştir.

■ 9 Eylül 1928 tarih ve 7110 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köye 2,5 kilometre mesafeden su getirilmesine karar verilmiştir.

■ 21 Ekim 1928 tarih ve 7255 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köye ihale yoluyla çarşı, çamaşırhane, hamam, kahvehane ve han yaptırılması kararlaştırılmıştır.

■ 19 Mart 1929 tarih ve 7753 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köy arazisinin sulanması için bent ve kanalların yapımı ihale edilmiştir.

■ 19 Haziran 1929 tarih ve 8128 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köyün elektrik trafosunun inşasına başlanmıştır.

■ 21 Haziran 1930 tarih ve 9582 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle örnek köyün yatılı okuluna öğretmen lojmanları ve kız yurdu yapılmıştır.

Ahimesut örnek köyü ülkemizin, hatta dünyanın o günkü zor ekonomik koşullara rağmen 6 ay gibi kısa sürede bitirilmiştir. 28 Mayıs 1928’de kurulmasına karar verilen 50 haneli örnek köy, 10 Aralık 1928’de tamamlanmıştır. (Örnek köyün sosyal ihtiyaçlarına yönelik tesislerin inşaatına ise 1929’da başlanmıştır.) Örnek köy tamamlandığında her bakımdan modern bir yerleşim yeridir:

Bahçeli modern küçük evleri, yatılı okulu, öğretmen lojmanları, kız yurdu, suyu, elektriği, güzel trafosu, sulama kanalları, tarım alanları, modern ahırları ve ağılları, çarşısı, çamaşırhanesi, kahvehanesi, modern hamamı, Selçuklu tarzı hanı, numune hastanesi, istasyon binası, radyo verici istasyonu, THK Etimesgut Türkkuşu Tesisleri (1941-THK Etimesgut Uçak Fabrikası) ve Gazi Köşkü (Nahiye Müdürlüğü) ile bozkırın ortasında açmış enfes bir Cumhuriyet çiçeği gibidir.

Örnek köyde sokaklar doğu-batı ve kuzey-güney yönünde düzgün şekilde uzanır. Her sokak bahçeli evlere açılmıştır. Paralel olarak uzanan sokakları kuzey-güney doğrultusunda kesen ana caddeler aynı zamanda mahalleleri oluşturmuştur. Kuruluş planında üç mahallede toplam 50 ev vardır. 5 nüfuslu bir ailenin barınabileceği şekilde yapılan bu evler, bir salon, mutfak-banyo ve kiler olarak kullanılan bir oda ve bu bölüme birleşik olan ahır ve samanlıktan oluşmuştur.

Kuruluş planında evlere bitişik olarak yapılan samanlık ve ahırlar hem oldukça dar olan evleri genişletmek, hem de yangın tehlikesine karşı daha sonraki yıllarda evlerin uzağına taşınmıştır. Evlerin bahçelerinin uzunluğu 40, genişliği 25 metredir, böylelikle her ev bir dekarlık alana sahiptir. Ayrıca hane başına yaklaşık 150’şer dekarlık tarla ve bağ arazisi vardır. Bu tarla ve bağlar da köyün dışındadır. Yine köyün dışında kalmak şartıyla koyun besiciliği için modern ağıllar yaptırılmıştır. Örnek köyde yolların ve kaldırımların yapımına ve sokak aralarının ağaçlandırılmasına büyük bir önem verilmiştir. Kömürle çalışan buharlı silindir makineleri kullanılarak düzgün yollar yapılmıştır. Örnek köyün kendisi gibi yapımında kullanılan araçlar ve yöntemler de moderndir. Örnek köy, günün koşulları içinde çevreye de hizmet verebilecek bir durumdadır. Örnek köy elektrikle aydınlatılan ilk köylerden biri olması bakından da önemlidir. Örnek köyde 1930 yılında “Etimesgut Toplumsal Sağlık Numune Dispanseri” / Etimesgut Numune Hastanesi kurulmuştur. Aynı zamanda çevre köylere de hizmet veren bu hastane özellikle sıtma ile mücadelede büyük bir basarı elde etmiştir. Bataklıkların kurutulmasında burada görev yapan doktorlar Atatürk’ün de övgüsünü kazanmıştır.

Evler göçmenlere teslim edilirken senet karşılığında teslim edilmiş, bu senetler 1934’te tapuya çevrilmiştir. Ahimesut örnek nahiyesine yerleştirilen göçmenler Bulgaristan’dan, özellikle de Rusçuk’tan gelmiştir. 50 haneye mensup 301 soydaşımız Ahimesut örnek köyünde yapımı tamamlanan evlere yerleştirilmiştir. 1928’de 50 hane olarak yerleşime açılan Ahimeust’un / Etimesgut’un nüfusu kendisine bağlı köylerle birlikte 4985 kişidir.

Selahattin Kandemir “Türkiye seyahatnamesi-Ankara Vilayeti” adlı eserinde Etimesgut’u şöyle anlatmıştır:

“... Etimesut istasyonuna gelince manzara birdenbire değişir. Bu ıssız, kimsesiz görünen geniş stepler ortasında böyle mamur ve yepyeni bir köy insanı hayrete düşürür, işte burası şimdiki Ankara’nın batı kapısıdır. Ve her yolcu, bu geniş ve yüksek kapıdan geçerken Cumhuriyet neslinin yapmış olduğu büyük eserler önünde bir kere daha hürmetle eğilir. Dünkü hayat ile bugünkü arasındaki farkı bütün canlılığı ile gösteren bu yeni inşaatlar, evler, mektep, hükümet dairesi, hal, istasyon vs etrafında yemyeşil bir saha görünür”

Etimesgut Örnek Köyü 2003-2011 arasında yavaş yavaş yok edilmiştir. Bugün Atatürk’ün bu örnek köyünden geriye yalnızca sağlık yapısı olarak kullanılan yatı mektebi, han (otel) ile yol kenarında yıkılmadan ayakta durmayı başaran elektrik trafosu kalmıştır.
sinanımeydan@butundünya.com.tr

Kaynakça:
* Sinan Meydan, Akl-ı Kemal, “Atatürk'ün Akıllı Projeleri”, 5 cilt bir arada (özel baskı) İstanbul, 2015, s.298-314, 836.
* Asaf İlbay, Çocukluk Arkadaşım Atatürk ve Mustafa Kemal’le 45 Yıl, İstanbul, 2014, s.74, 86.
* “Örnek Köyün Kurulması”, http://www.etimesgut.bel.tr, (Son erişim, 16 Haziran 2015).
* Tarih IV, “Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri”, (1931-1941), 4. Bas, İstanbul, 2004, s. 339.
* Selahattin Kandemir, Türkiye\ Seyahatnamesi-Ankara Vilayeti, İstanbul, 1932.
* “Etimesgut Numune Köyü”, http://aocarastirmalari.arch.metu.edu.tr/etimesgut-koy/, (Son erişim, 16 Haziran 2015).
* “Ahimesut Numune Köyü”, Halk, S. 10, Yıl 1, 15 Nisan 1929, s. 5.

Sinan MEYDAN, “Bütün Dünya”, Eylül 2015
sinanmeydan@butundunya.com.tr
PDF