Atatürk’ün, İnsanlık Projesi -1-

Atatürk’ün pek bilinmeyen, ya da unutulan projelerinden biridir İnsanlık Projesi. Onun “Yurtta barış dünyada barış” sözü aslında bu projesini özetler.

Atatürk’ün İnsanlık Projesi, ulusaldan evrensele uzanan bir özgürlük, bağımsızlık, kardeşlik ve barış idealidir.

Atatürk’ün kurtuluş formülü bağımsızlık, uluslaşma ve çağdaşlaşmadır. Çağdaşlaşabilmek, daha doğrusu Atatürk’ün ifadesiyle “tek uygarlığa” mensup olabilmek için her şeyden önce uluslaşmak; kendi tarihinden, kendi kültüründen beslenmek gerekir. Atatürk’ün 1930’lardaki Türk Tarih ve Dil Tezleri, antropoloji çalışmaları; Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu ve Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ni kurdurması, yerli ve yabancı bilim insanlarına Türk tarihinin, Türk dilinin, Türk kültürünün izlerini arattırması aslında hep uluslaşmaya yönelik çalışmalardır. Atatürk bu çalışmalarıyla Şevket Süreyya Aydemir’in ifadesiyle sadece Türklerin köklerine değil “insanlığın kaynaklarına yönelmiştir”:

Aydemir’in deyişiyle, “... Şu bir gerçektir ki, bir zaman geldi Atatürk, dünya yuvarlağı üstünde insanın yüzyıllık macerasını sanki avucunun içinde seyreder gibi oldu...” Atatürk, binlerce yıllık Türk tarihini ve zengin Türk dilini açığa çıkartarak sadece Türk kültürüne değil, dünya uygarlık mirasına da büyük bir katkı sağlamıştır. Atatürk’ün tarih ve dil çalışmaları insanlığın “ortak köklerine” vurgu yapan, birleştirici niteliğe sahip çalışmalardır. Aydemir’in ifadesiyle, “Bütün insanlığı, bir ve kardeş köke bağlamak? Bütün insanlığı bir ve kardeş bilen, insanları dünya vatandaşları olarak gören o soy insan için bu ne engin heyecan kaynağıdır.”

Atatürk’ün söylem ve eylemleri ile 1920’lerde 1930’larda billurlaşan İnsanlık Projesi’nin -sırasıyla- aşamaları şunlardır:

1. Emperyalizme karşı kurtuluş savaşı.

2. Geri kalmışlığa karşı uygarlık savaşı

3. Yurtta barış dünyada barış ilkesi,

4. Uluslararası bölgesel paktlar/ barış çemberleri.

Atatürk’ün İnsanlık Projesi’nin ilk adımı, tüm mazlum milletlerin, emperyalizme başkaldırarak verecekleri kurtuluş savaşlarıyla “tam bağımsızlık” kazanmalarıdır. Atatürk, yüzyılın başında emperyalizme karşı verdiği bir kurtuluş savaşıyla yarı bağımlı, savaş yorgunu Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazından tam bağımsız ve çağdaş bir ulus devlet kurmayı başarmıştır. Atatürk, birçok kere Kurtuluş Savaşı’nın “emperyalizme ve kapitalizme başkaldırı” olduğunu ifade etmiştir. Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nın sadece Türkiye’nin değil bütün mazlum milletlerin kurtuluşunu amaçladığını vurgulamıştır:

“Türkiye’nin bugünkü mücadelesinin yalnız Türkiye’ye ait olmadığını tekrar etmek lüzumunu hissediyorum. Türkiye’nin bugünkü mücadelesi yalnız kendi nam ve hesabına olsaydı, belki daha kısa, daha az kanlı olur ve daha çabuk bitebilirdi. Türkiye’nin müdafaa ettiği dava mazlum milletlerin bütün Şark’ın (Doğu)’nun davasıdır.”

Mazlum milletlerin bir gün özgür, bağımsız olacağına da inancı tamdır:

“Bugün günün ağardığını nasıl görüyorsam, uzaktan bütün Doğu milletlerinin de uyanışını öyle görüyorum.”

“Bugün günün ağardığını nasıl görüyorsam, uzaktan bütün Doğu milletlerinin de uyanışını öyle görüyorum. (...) Sömürgecilik ve emperyalizm yeryüzünden yok olacak ve yerlerine milletler arasında hiçbir renk, din ve ırk farkı gözetilmeyen yeni bir ahenk ve işbirliği çağı olacaktır.”

“İnsanlığa yönelmiş fikir hareketi er geç muvaffak olacaktır. Bütün mazlum milletler zalimleri bir gün yok edecek ve ortadan kaldıracaktır. O zaman dünya yüzünden zalim ve mazlum kelimeleri kalkacak, insanlık kendisine yakışan bir toplumsal duruma erişecektir.” demiştir.

Görüldüğü gibi kurtuluş savaşı ustası Atatürk, insanlığın gerçekten özgürlüğüne ve barışa kavuşabilmesi, “yeni bir uyum ve işbirliği çağının” kurulabilmesi için emperyalizmin, sömürgeciliğin son bulması gerektiğine yürekten inanmıştır. Bu nedenle sömürgeci ve emperyalist devletleri “lanetlemiştir”: “İstilacı ve saldırgan devletler, yerküresini kendilerinin malı, insanlığı kendi hırslarını tatmin için çalışmaya mahkûm esirler saymaktadır. Bunların amacı zulüm ve baskı olduğu için onları lanetle anmakta kendimizi haklı görüyoruz.” demiştir. Atatürk, emperyalizmin “barış” kavramının arkasına gizlenen sinsi planlarının da farkındadır. Şöyle demiştir: “İnsanları mutlu edeceğim diye, onları birbirine boğazlatmak, insanlıktan uzak ve son derece üzülünecek bir yöntemdir. İnsanları muştu edecek biricik araç, onları birbirine yaklaştırarak, onlara birbirlerini sevdirerek, karşılıklı maddi ve manevi gereksinimlerini karşılayan hareket ve enerjidir. Dünya barışı içinde insanlığın gerçek mutluluğu, ancak bu yüksek ideal yolcularının çoğalması ve başarılı olmasıyla mümkün olacaktır.”

Atatürk’ün insanlık Projesi’nin özü ise “Yurtta barış dünyada barış” diye formüle ettiği barışseverliktir.

20. yüzyılın başarıya ulaşan ilk ve tek antiemperyalist mücadelesinin baş mimarı Atatürk’ün izinden giden, emperyalizme baş kaldıran başka mazlum milletler de olmuştur, ancak maalesef hiçbiri Türkiye’nin gösterdiği başarıyı göstermemiştir. Bu da Atatürk’ün sözünü ettiği o “uyum ve işbirliği çağının” başlamasını geciktirmiştir.

Atatürk’ün İnsanlık Projesi’nin ikinci adımı, kurtuluş savaşıyla “tam bağımsızlığını” kazanan milletlerin, uygarlık savaşıyla çağdaşlaşmasıdır.

Atatürk bunu, (akıl+bilim= çağdaşlaşma/uygarlaşma) formülüyle hayata geçirmiştir.

Atatürk’ün insanlık Projesi’nin özü ise “Yurtta barış dünyada barış” diye formüle ettiği barışseverliktir. Ömrünün 17 yılı savaş meydanlarında geçen Atatürk, “Zorunlu olmadıkça savaş bir cinayettir” diyerek bir barış çağının açılması için mücadele etmiştir.

Şu sözler de Atatürk’ündür:

“Mutlaka, medeni, insani ve barışçı ülkü belirmeli idi.”

“Savaşçı olmam; çünkü, savaşın acıklı hallerini herkesten iyi bilirim.”

“Biz kimsenin düşmanı değiliz, yalnız insanların düşmanı olanların düşmanıyız.”

“Bizim intikamımız, zalimlerin zulmüne karşıdır.”

“Onlarda zulüm hissi yaşadıkça bizde de intikam hissi devam edecektir.”

Atatürk, -kendini korumak, ülkesini savunmak dışında- savaşı “cinayet” olarak gören bir komutandır. Kurtuluş Savaşı sonunda, Lozan Antlaşması öncesinde yeni bir savaş tehlikensin ortaya çıktığı günlerde bu düşüncesini şöyle ifade etmiştir: “Her halde şu veya bu nedenler için ulusu savaşa sürüklemek yanlısı değilim. Savaş zorunlu ve yaşamsal olmalı. Gerçek görünüm şudur: Ulusu savaşa götürünce vicdanımda ezinç duymamalıyım. Öldürenlere karşı ölmeyeceğiz diye savaşa girebiliriz. Ama ulusun yaşamı tehlikeye karşı karşıya kalmayınca savaş bir cinayettir”

Atatürk’ün barışseverliğinin en açık kanıtı düşmanına bile saygı duymasıdır. Bir zamanlar savaştığı Anzaklar için sonradan söyledikleri, düşman Yunan komutanlara davranışı, bir zamanlar savaştığı Venizelos’la kurduğu dostluk vb. Ayrıca Atatürk Türkiyesi barış, huzur arayanların sığındığı güvenli bir liman olmuştur. Örneğin, Stalin’le anlaşmazlığa düşen Troçki, Hitler Almanyası’ndaki Nazi baskısından kaçan Alman bilim insanları Türkiye’ye sığınmıştır.

Atatürk’ün dış politika anlayışının temelinde de barışçı politika vardır. Şöyle demiştir: “Türkiye'nin güvenliğini gaye tutan, hiçbir milletin aleyhinde olmayan barış istikameti bizim daima ilkemiz olacaktır.”

Atatürk “Yurtta barış dünyada barış” ilkesinin insanlığın ilerlemesinde en esaslı etken olduğunu belirtmiştir: “Türkiye Cumhuriyeti’nin en esaslı ilkelerinden biri olan ‘yurtta barış dünyada barış’ gayesi, insaniyetin ve medeniyetin refah ve ilerlemesinde en esaslı etken olsa gerekir. Buna elimizden geldiği kadar hizmet etmiş ve etmekte bulunmuş olmak, bizim için övünülecek bir harekettir.”

Bir keresinde de “Barış, milletleri refah ve mutluluğa eriştiren en iyi yoldur” demiştir. Atatürk, Türk dış politikasının barış fikrine dayalı olduğunu, uluslararası her hangi bir soruna barış yoluyla çözüm aramayı hedeflediklerini belirterek, “Milletlerarası barış havasının korunması için Türkiye Cumhuriyeti yapabileceği herhangi bir hizmetten geri kalmayacaktır” demiştir.

“Eğer devamlı barış isteniyorsa kitlelerin vaziyetlerini iyileştirecek uluslararası tedbir alınmalıdır. İnsanlığın bütününün refahı, açlık ve baskının yerine geçmelidir.”

Atatürk sürekli barışın şartlarını da şöyle açıklamıştır: “Eğer devamlı barış isteniyorsa kitlelerin vaziyetlerini iyileştirecek uluslararası tedbir alınmalıdır. İnsanlığın bütününün refahı, açlık ve baskının yerine geçmelidir. Dünya vatandaşları, kıskançlık, açgözlülük ve kinden uzaklaşacak şekilde eğitilmelidir.”

Görüldüğü gibi Atatürk sürekli barış için “açlık” ve “baskının” ortadan kaldırılıp “insanlığının bütünün refahının” sağlanmasını ve dünya vatandaşlarının “kıskançlık”, “açgözlülük” ve “kinden” uzaklaşacak şekilde eğitilmeleri gerektiğini belirtmiştir.

Sinan MEYDAN, “Bütün Dünya”, Şubat 2015
sinanmeydan@butundunya.com.tr
PDF

Atatürk’ün, İnsanlık Projesi -2-

Atatürk’ün pek bilinmeyen, ya da unutulan projelerinden biridir İnsanlık Projesi. Onun “Yurtta barış dünyada barış” sözü aslında bu projesini özetler.

Atatürk, dünya uluslarının mutluluğuna çalışmayı kendi mutluluğuna çalışmak olarak gören bir anlayışa sahiptir: “Ulusları yönelten ve yöneten insanlar, doğal olarak önce ve en önce kendi ulusunun varlığının ve mutluluğunun yapıcısı olmak isterler. Ama aynı zamanda bütün uluslar için de aynını istemeleri gerekir. Bütün dünya olayları bize bunu açıktan açığa kanıtlar. En uzakta sandığımız bir olayın bize bir gün çarpmayacağını bilemeyiz. Bunun için insanlığın hepsini bir varlık ve her ulusu bunun bir parçası saymak gerekir. Bir bedenin parmağının ucundaki acıdan öteki bütün uzuvlar da etkilenir.”

Sadece kendini, kendi ulusunun mutluluğunu değil, tüm dünyanın mutluluğunu düşünen, tüm insanlığı bir beden, organları da o bedenin bir parçası olarak gören ve bu “bedenin parmağının ucundaki acıdan öteki uzuvlar da etkilenir” diyerek dünya üzerindeki tüm acılara, sorunlara karşı duyarlı olmak gerektiğini belirten Atatürk insanlığın kurtuluşuna kafa yoran bir liderdir.

“Dünyanın filan yerinde rahatsızlık varsa bana ne dememeliyiz. Böyle bir rahatsızlık varsa tıpkı kendi aramızda olmuş gibi onunla ilgilenmeliyiz.”

Atatürk’ün “Yurtta barış dünyada barış” ilkesi, bazı kesimlerin iddia ettiği gibi Türkiye’nin dünyadan kopup içe kapanmasını amaçlayan bir ilke değildir. Tam tersine bu ilke yurtta sağlanan barışın kalıcı olması için dünyada da barışın sağlanması için mücadele etmeyi ve doğal olarak dünyadaki sorunlarla ilgilenip onlara çözüm üretmeyi gerektirir. Atatürk’ün ifadesiyle, “Dünyanın filan yerinde rahatsızlık varsa bana ne dememeliyiz. Böyle bir rahatsızlık varsa tıpkı kendi aramızda olmuş gibi onunla ilgilenmeliyiz. Olay ne denli uzak olursa olsun bu temel ilkeden şaşmamak gerekir. İşte bu düşünüş insanları, ulusları, hükümetleri bencillikten kurtarır. Bencillik, kişisel olsun, ulusal olsun her zaman kötü olarak değerlendirilmelidir.”

Atatürk’ün İnsanlık Projesi’nin temelindeki “barış” ideali sadece söylem düzeyinde kalmamış, uygulamaya da geçirilmiştir. Atatürk, “Yurtta barış dünyada barış” ilkesi doğrultusunda hareket etmiştir. Bu amaçla önce mazlum milletlerin emperyalizmin sömürüsünden kurtulmasına çalışmış, sonra da emperyal saldırılara karşı güvenliği, barışı korumaya yönelik paktlar, “barış çemberleri” kurmuştur.

Atatürk, kuzey doğuda Rusya, güneyde İslam ülkeleri, batıda ise Balkan ülkeleriyle kurduğu dostluk ilişkileriyle kendi döneminde Türkiye’yi adeta bir güvenlik-barış çemberi içine almıştır. Atatürk sağlığında Sovyetler Birliği’yle sürekli bir dostluk kurmuştur. Dostluk, kardeşlik, ekonomik işbirliği anlaşmaları imzalamıştır. Yine benzer şekilde Yunanistan’la sürekli dostluk kurmuş, barış, dostluk anlaşmaları imzalamıştır.

Böylece Türkiye’yi doğudan ve batıdan -üstelik iki tarihi düşmanla kurduğu yakın ilişkilerle- koruma altına almıştır. “Komşuları ile ve bütün devletlerle iyi geçinmek Türkiye siyasetinin esasıdır.” diyen Atatürk, Balkan ülkeleriyle; Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Türkiye arasında 9 Şubat 1934’te Balkan Antantı’nın, İslam ülkeleriyle; İran, Irak, Afganistan ve Türkiye arasında 8 Temmuz 1937’de Sadabat Paktı’nın kurulmasında etkili olmuştur. Ve sonuçta Metin Aydoğan’ın dediği gibi, “Kuzeyde Sovyetler Birliği, batıda Yunanistan’dan sonra, doğu ve güneyde bu üç ülkeyle (Afganistan, Iran, Irak) kurulan dostluk Türkiye’yi güvenilir komşulardan oluşan bir barış çemberi içine aldı. Ölümüne yakın barışçıl yöntemlerle çözdüğü Hatay sorunuyla bu çemberi tamamladı. Balkanlardan Afganistan’a, Kafkasya’dan Basra’ya dek çok geniş bir coğrafyayı barış bölgesi haline getirmişti. Bölge ülkelerine özgüven veren bu büyük olayla emperyalist devletlerin bölgedeki etkisini, o güne dek görülmemiş biçimde kırdı. Türkiye’nin ezilen uluslar üzerindeki saygısını en yüksek düzeye çıkardı.”

Önce emperyalizmi yenen sonra bölgesel barış çemberleri kuran Atatürk, emperyalist ülkelere karşı hep mesafeli olmuştur. Emperyalist ülkelerin etkisi altındaki Milletler Cemiyeti’ne ancak davet edilince ve kendi şartlarının kabul edilmesiyle üye olmuştur. Dünyada barışın kurulması için olağanüstü çaba harcayan Atatürk’ü ziyaret etmeyen dünya lideri kalmamış gibidir.

Afgan Kralı Amanullah Han’dan İngiltere Kralı VIII. Edward’a kadar birçok lider Atatürk’ü Türkiye’de ziyaret etmiştir.

Atatürk'ün “barış” odaklı İnsanlık Projesi’nin gözden kaçırılan çok özgün, çok önemli diplomatik adımları vardır. Bu adımlar:

1) Dünyadaki neredeyse tüm bağımsız ülkelerle dostluk anlaşması imzalamak,

2) Tüm bağımsız ülkelerde elçilikler, diplomatik temsilcilikler açmaya çalışmak,

3) Dünyadaki tüm bağımsız ülke liderleriyle diplomatik ilişki, bireysel dostluk kurmaya çalışmaktır.

Prof. Dr. Bilal Şimşir’in araştırmasına göre Atatürk Türkiyesi, 1920-1938 arasında dört kıtada yeryüzündeki 50 kadar bağımsız devletin 37’sinde diplomatik temsilcilik açmıştır. Atatürk Türkiyesi 1921-1937 arasında 50 kadar bağımsız devletin 40’ıyla dostluk ve kardeşlik antlaşması imzalamıştır. Atatürk sağlığında 56 bağımsız devletin başına geçen 115 devlet başkanının tamamıyla ilişkiler kurmuştur.

Atatürk’ün barışseverliği, onun -üstelik dünkü düşmanı- Venizelos tarafından 1934’te Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmesine yol açmıştır.

Atatürk’ün barışseverliği, onun -üstelik dünkü düşmanı- Venizelos tarafından 1934’te Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmesine yol açmıştır. Venizelos, Oslo’daki Nobel Barış Komitesi’ne gönderdiği mektupta Atatürk’ü neden Nobel’e aday gösterdiğini şöyle açıklamıştır:

“Barış arzusunu besleyecek olurlarsa en tehlikeli anlaşmazlıkların ayırdığı halklar, anlaşma olanağı için bir örnek oluşturacak bu yakınlaşmadan ilgili iki ülke için olduğu kadar, Yakındoğu’da barış düzeninin korunması için de yalnızca olumlu sonuçlar ortaya çıkmıştır. İşte barış sorununa katkıyı sağlayan bu kişi, Türkiye Cumhuriyeti Başkanı Mustafa Kemal Paşa’dır...”

Bu olaydan yıllar sonra UNESCO Genel Kurulu, Atatürk’ün doğumunun yüzüncü yılının tüm üye ülkelerde kutlanmasına karar vermiştir. Böylece Atatürk’ün barışseverliği uluslararası düzeyde bir kere daha hatırlanmıştır. UNESCO’nun 27 Kasım 1978 tarihli kararında Atatürk’ten “sürekli barışın öncüsü”, “İnsanlar arasında hiçbir renk, din, ırk ayrımı gözetmeyen bir işbirliği çağının doğacağına inanan birisi,” “her zaman barış, uluslar arası anlayış ve insana saygı yönünde eylemlerde bulunan bir kişi” olarak söz etmiştir.

Atatürk’ün İnsanlık Projesi, hâlâ tüm insanlığın kurtuluş reçetesidir.

sinanmeydan@butundunya.com.tr

Ayrıntılar için bkz. Sinan Meydan, “Akl-ı Kemal”, Atatürk'ün Akıllı Projeleri, (5 ciltlik özel baskı), İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2014, s.1308-1317

Sinan MEYDAN, “Bütün Dünya”, Mart 2015
sinanmeydan@butundunya.com.tr
PDF