Atatürk’ün Modern Van Hayali
“Atatürk’ün Van’da Üniversite Projesi”

Daha önce “Atatürk’ün GAP Projesi”, “Atatürk’ün Tunceli’de Spor ve Eğlence Merkezi Projesi” gibi yazılarımda Atatürk’ün Doğu ve Güneydoğu’ya yaptığı yatırımlardan, plan ve projelerden söz etmiştim. Bu yazımda da gizli kalmış bir Atatürk projesi olan “Atatürk’ün Modern Van ve Van’da Üniversite Projesi’nden söz edeceğim.

Daha önce de belgeleriyle gözler önüne serdiğim gibi Atatürk Cumhuriyeti en büyük yatırımı Doğu ve Güney Doğu Anadolu’ya yapmış, kalkınmanın öncelikle az gelişmiş bölgelerden, kırsaldan Doğu’dan başlamasına önem vermiştir. Bu çerçevede Atatürk 1930’lu yıllarda Van’da bir üniversite kurulmasını ve Van’ın her bakımdan kalkındırılmasını istemiştir.

Türkiye’de 1933 yılında İstanbul’da daha yeni açılmış bir tek üniversite varken (İstanbul Üniversitesi), Atatürk, Ankara’da ve Van’da da birer üniversite kurulması talimatını vermiştir.

Atatürk 1 Kasım 1937 tarihli Meclis açış konuşmasında bu konuda şunları söylemiştir:

“Ülkeyi şimdilik üç büyük kültür bölgesi olarak düşünüp, Batı bölgesi için İstanbul Üniversitesi’nde başlamış olan düzeltim programını daha kökten bir biçimde uygulayarak Cumhuriyete gerçekten çağdaş bir üniversite kazandırmak; merkez bölgesi için Ankara Üniversitesi’ni az zamanda kurmak ve Doğu bölgesi için Van gölü kıyılarının en güzel bir yerinde, her bölümünden, ilk okullarından üniversitesine varıncaya değin çağdaş bir kültür kenti yaratmak yolunda şimdiden çalışılmaya girişilmelidir.”

Bu bakımdan Van Yüzüncü Yıl ve Erzurum Atatürk üniversitelerinin fikir babası Atatürk’tür.

Görüldüğü gibi Atatürk Türkiye’yi “üç büyük kültür bölgesi” olarak düşünmüştür. Bu üç büyük kültür bölgesi batıda İstanbul, içte Ankara, doğuda ise Van’dır. Yani Atatürk için Ankara İstanbul ne ise Van da odur. Ankara ve İstanbul’a yapılacak yatırımlar, hatta daha fazlası Van’a yapılmalıdır.

Atatürk üç büyük kültür bölgesinin üç büyük kentinde her şeyden önce birer üniversite kurulmasını istemiştir. Atatürk’ün Van’da Üniversite Projesi’nin temel amacı üniversite çevresinde her şeyiyle modern/çağdaş bir Van kenti yaratmaktır.

Atatürk’ün Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak, “Atatürk’ten Hatıralar” adlı kitabında “Atatürk’ün Modern Van ve Van’da Üniversite Projesi”nden şöyle söz etmiştir:

Atatürk için Ankara İstanbul ne ise Van da odur. Ankara ve İstanbul’a yapılacak yatırımlar, hatta daha fazlası Van’a yapılmalıdır.

“Atatürk bilhassa Van’da yaptırılmasını tavsiye ettiği ‘Modern Kültür Merkezi’ne çok önem veriyordu. Ona candan gönül bağlamıştı. Bu iş için Van sahillerini seçmesinin çeşitli sebepleri vardı. Coğrafi bakımdan elverişli oluşu, ikliminin o havalideki diğer yerlere nispetle mutedil, toprağının mümbit olması, gölün gemi işlemesine de müsaitti, küçük bir deniz halinde bulunması bunların başlıcalar arasındadır.

Atatürk’ün ilk olarak yapılmasını tasavvur ettiği müesseseler: Hepsi yatılı olmak üzere birkaç ilk ve orta mektep, lise, öğretmen, ziraat ve sanat mektepleri ve nihayet bütün fakülteleriyle bir üniversite... Çeşitli okullar, aynı zamanda üniversite için hem tatbik, hem de inceleme yerleri olacaktı... Sonra yine orada veya Doğu bölgesinin diğer münasip yerlerinde, ihtiyaca göre ziraat ve sanat enstitüleri, güzel sanatlar akademileri ve diğer yüksek okullar açılacaktı.

Atatürk on beş sene içinde bütün bu müesseselerin başarı ile işleyeceğine, ondan sonra diğer bölgelerle beraber bu bölgede de başka üniversite ve yüksek okullara ihtiyaç duyulacağına inanıyordu. Hayatında birçok mahal telakki edilen işleri dehası ve tükenmez azmi ile tahakkuk ettirmiş olan Büyük Adam’ın bu yoldaki tasavvur ve inançlarını anlatırken gösterdiği büyük heyecan hala gözlerimin önündedir. Seçilecek en uygun sahada öğretmen, profesör ve memurlar için her türlü konforu haiz ikametgahlardan mürekkep yeni mahalleler, zengin kütüphaneler, ilk ağızda devlet eliyle veya özel müteşebbisler tarafından, bütün ihtiyaçlara cevap verecek, çarşılar, sinema, tiyatro, gazino gibi hoş vakit geçirilecek yerler, Halkevi spor kulüpleri ve sair faydalı teşekküller kurulacaktı... Böylece zamanla mükemmel bir plan dahilinde inşa edilmiş, yepyeni, modern ve medeni bir Van şehri meydana çıkmış olacaktı; tabiidir ki bu şehir karadan ve havadan çeşitli vasıtalarla merkeze ve denize bağlanacaktı...

Üniversitenin muhtaç olduğu öğretmenler (asistan, doçent ve profesör) İstanbul’da veya memleket dışında okuyup yetişmiş ehliyetli ve akıncı ruhlu kimselerden seçilecekti, icabına göre dışarıdan yabancı profesörler getirmek, Avrupa ve Amerika’ya istidatlı gençler gönderip yetiştirmek de bu konuda göz önünde tutulan tedbirlerdendi...

Ne çare ki Atatürk bu tasavvurunu fiil alanına koyamadan fani hayattan çekildi; ondan sonra iktidar mevkiine geçen sözde en yakın arkadaşlarından -ki bütün bu anlattıklarına vakıf ve zamanında tasvipkar görünen kimselerdi- bu konuyu nasıl savsakladıklarını ve ne gibi küçük hesap ve tertiplerle esasından ayırarak basit ve verimsiz bir hale soktukları bilinmektedir.”

Özetle; Atatürk Van’da şu yatırımların yapılmasını istemiştir:
• Van Gölü sahillerinde Van Modern Kültür Merkezi
• Yatılı ilk ve orta okullar ile liseler
• Yatılı öğretmen, ziraat ve sanat okulları
• Bütün fakülteleriyle ve donanımlı öğretim kadrosuyla çağdaş bir üniversite
• Üniversite için uygulama ve inceleme yerleri
• Van’da veya civar kentlerde ziraat ve sanat enstitüleri, güzel sanatlar akademileri
• Yüksek okullar
• Çağdaş konutlardan oluşan yeni mahalleler
• Zengin kütüphaneler
• Çarşılar
• Sinema ve tiyatro
• Gazino
• Halkevi spor kulüpleri
• Merkeze ve denize bağlanan yollar

Sözün kısası Atatürk’ün ölünceye kadar en yakınında bulunanlardan biri olan Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ün Modem Van ve Van’da Üniversite Projesi’nin bütün ayrıntılarını gözler önüne sermiştir.

Sadece Van’ın değil, bütün Doğu’nun kalkınmasına. Doğu’da eğitim öğretimin yaygınlaştırılmasına, Atatürk büyük önem vermiştir. Örneğin daha 25 Temmuz 1924’te Öğretmenler Birliği Kongresi’nde Öğretmenler Birliği gibi kuruluşların Van ve Hakkari gibi doğudaki öğretmenleri de kapsamasını istemiştir.

Doğu’nun kurtuluş anahtarı hala Atatürk’ün bu projeleridir.

Sinan MEYDAN, “Bütün Dünya”, Nisan 2014
sinanmeydan@butundunya.com.tr