Bir Cumhuriyet Kurumu Süt Damlası

Genç Cumhuriyet, yüzde 80'lere varan çocuk ölüm oranını azaltmak, çocukları yaşatmak için “Süt Damlası” adlı kurumlar kurdu. Atatürk'ün 1935 CHP Parti Programı'na koyduğu ve Çocuk Esirgeme Kurumu'nca hayata geçirilen Süt Damlaları bir Cumhuriyet kurumudur. İhtiyacı olanlara ücretsiz süt dağıtmak da Cumhuriyetçi bir sosyal-devlet uygulamasıdır…

Geçen hafta AKP'li Cumhurbaşkanı R. Tayyip Erdoğan, İstanbul'da katıldığı bir törende “Ücretsiz süt vereceklerdi, hâlâ süt gelecek… Bunların en büyük marifeti yalandır!” diyerek İBB Başkanı Ekrem İmamoğlu'nun “Halk Süt Projesi”ni eleştirdi. Bu eleştiri üzerine İmamoğlu, Erdoğan'a, “100 bine yakın çocuğa süt dağıtık…” diyerek cevap verdi.

İşte bugün İBB'nin “Halk Süt Projesi”nden hareketle 90 yıl önceki bir Cumhuriyet kurumunu, “Süt Damlası”nı anlatacağım.



ÇOCUK ESİRGEME KURUMU

19. yüzyılın sonundaki ve 20. yüzyılın başındaki yıkıcı savaşlar tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de en fazla çocuklara zarar verdi. I. Dünya Savaşı sırasında çok sayıda çocuk öksüz ve yetim kaldı; çok sayıda çocuk da sağlıksız koşullar ve beslenme yetersizliği nedeniyle öldü. 20. yüzyılın başında Türkiye'de yeni doğan çocuklarda ölüm oranı bazı yerlerde yüzde 80'lere vardı.

Çocukları korumak için 1917'de İstanbul Himaye-i Etfal Cemiyeti, 1920'de de -Atatürk'ün himayesinde- Ankara Himaye-i Etfal Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyet, 1935'te Çocuk Esirgeme Kurumu adını aldı.

Çocuk Esirgeme Kurumu'nun 1946 verilerine göre ülke genelinde toplam 447 kuruluşu vardı. Bunların adları ve dağılımı şöyleydi: 45 Çocuk ve Şefkat Yuvası, 25 Gündüz Bakımevi (Kreş), 9 Çocuk Yurdu, 21 Süt Damlası, 61 Muayenehane, 5 Diş Muayenehanesi, 3 Doğumevi, 9 Pansiyon, 38 Aşhane, 112 Talebe Sofrası, 71 Çocuk Bahçesi, 10 Sıhhi Banyo, 13 Sinema, 11 Okuma Odası, 5 Çocuk Kütüphanesi, 2 Çocuk Bakıcılık Müzesi, 1 Çocuk Bakıcılık Okulu, 2 Ana Mektebi, 4 Yüzme ve Kum Havuzu… Ayrıca kurumun Ziyaretçi Hemşire Teşkilatı, Emzirme Sığınakları, Emzirme Odaları ve Ana Kucakları vardı.

Çocukları yaşatmak ve korumak için her şeyden önce ilaca, aşıya ve süte ihtiyaç vardı. İşte bu nedenle Çocuk Esirgeme Kurumu'nun kurduğu kurumlardan biri “Süt Damlası” adını taşıyordu.

İLK SÜT DAMLASI VE DR. SAFİYE ALİ

İlk “Süt Damlası” kurumu Himaye-i Etfal Cemiyeti'nce 1923'te İzmir'de kuruldu. Kuruma alınan ineklerden elde edilen sütler sağlıklı koşullarda pastörize edilip şişelenerek ihtiyacı olan çocuklara dağıtıldı.

Türkiye'de “Süt Damlası” kavramı, işgal yıllarında ortaya çıktı. 1921'de Fransız Kızılhaçı Kadınlar Cemiyeti, İstanbul'da yoksul ve yardıma muhtaç Türk çocuklarının süt ihtiyacı ve bakımı için “Süt Damlası- Küçük Çocuklar Muayenehanesi” adlı bir çocuk bakım yurdu kurdu. Nisan 1924'te Fransız cemiyet, bu “Süt Damlası”nı, Himaye-i Etfal Cemiyeti'ne bağışladı.

Bu “Süt Damlası”, Himaye-i Etfal Cemiyeti İstanbul Merkezi Başkanı Dr. Besim Ömer Paşa'nın yönetimine bırakıldı. Kurum, “Himaye-i Etfal Cemiyeti Süt Damlası Müessesesi” adını aldı. Beyazıt-Laleli'deki Seyyit Hasan Paşa Medresesi ile sebilinde çalışmalarına başladı. Başlangıçta üç oda ve bir süt mutfağından oluşan bu “Süt Damlası”nda ilk Türk kadın doktoru Safiye Ali doktorluk yapmaya başladı. 1926'da Dr. Safiye Ali, bu “Süt Damlası”nın müdürlüğüne getirildi. Böylece Türkiye'deki ikinci Süt Damlası'nın başına ilk kadın doktorumuz geçmiş oldu.



Safiye Ali'ye Semiha Galip ve Leman hanımlar yardımcılık yaptılar. Dr. Safiye Ali göreve geldikten sonra Almanya, İsviçre ve Avusturya gibi ülkelerde kurulan çocuk müzelerini örnek alarak anne ve çocuklar için bir çocuk müzesi kurdu.

Müzede temizlik malzemeleri, kundak ve kundaklama, inek sütü ile beslenme, emzirme, kilo kontrolü, büyüme izlemi, nazarlıklar, kurşun dökme, mamalar, çiçek aşısı ve çeşitli çocuk hastalıkları ile ilgili istatistikler, grafikler ve resimler yer aldı. Dr. Safiye Ali, annelere, çocuk sağlığı ile ilgili bilgi verip önemli tavsiyelerde bulundu. Dr. Safiye Ali, “Küçük Çocuklar Muayenehanesi ve Süt Damlası” adlı bir de kitap yazdı.

CHP PARTİ PROGRAMINDAKİ SÜT DAMLASI CUMHURİYETİN SÜT DAMLALARI

Himaye-i Etfal Cemiyeti, 1925 yılı Nizamnamesi'nin 2. Maddesi'nde çocuklar için “süt dağıtma yerleri” kurulacağı belirtildi.

CHP'nin 1935 Parti Programı'nda da “Çocuk Bakımı” başlıklı 56. maddede “Partinin çocuk hayatı ve analarının sıhhati ile derin ilgisi vardır” denilerek bunun için yapılacak çalışmalar şöyle sıralandı: “Doğum evlerini artırmak, hasta yurtlarında ayrıca doğum hizmetleri ayırtmak, parasız doğum yardımları sağlamak ve çocuk bakımını öğretmek için her öğretme aracından faydalanmakla beraber ilmi ebe ve bakı kadınlarını çoğaltmak.” Daha sonra da “Süt Damlaları” başlığı altında yapılacaklar şöyle sınıflandı: “Şehir ve kentlerde Süt Damlaları'nı, süt çocukları için Bakım ve Danışma Evlerini, Kreşleri, Öksüz Yurtlarını çoğaltmak. İşçi olan yerlerde işçi analarını ve çocuklarını korumak, hayatını çalışarak geçiren işçi anaları için iş bölgelerinde Kreşler açmaya devam edeceğiz.”



1923'te İzmir'de, 1924'te İstanbul'da ilk “Süt Damlası” kurumları açılıp çalışmaya başlamıştı. Genç Cumhuriyet'in bilinçli çabasıyla zamanla ülke genelindeki Süt Damlaları'nın sayısı arttı.

Süt Damlaları'nın kuruluş amacı, önce sütü gelmeyen annelerin bebeklerine veya anneleri ölmüş fakir çocuklara, sonra da tüm ihtiyacı olan çocuklara yaşlarına uygun olarak her gün mikropları öldürülmüş süt vermekti. Süt Damlaları ayrıca çocukları, haftada bir gün muayene edip tartarak gelişimlerini takip edecek, aşılarını yapacak, hasta çocuklara ilaç verip onları tedavi edecek ve anneleri, çocuk sağlığı konusunda bilgilendirilecekti.

Süt Damlaları fakir çocuklara bedava, işçi ve memur çocuklarına yarı ücretli, durumu iyi olanlara ise parayla süt verdi.

Her Süt Damlası'nda bir laboratuvar, bekleme odası, doktor odası, muayenehane, konferans salonu ve lavabo bölümleri vardı.

Süt Damlası, her çocuk için bir “Hüviyet Varakası” hazırladı. Bunda çocuğun Süt Damlası kayıt numarası, muayene ve bakım defterinin sayfa numarası, ismi, adresi, doğum tarihi ile çocuğun muayene sonuçlarının, boy ve kilosunun yazıldığı bir cetvel bulunurdu. Süt Damlası'nda bir de “Anne Defteri” tutulurdu.

Süt Damlaları, çocuklara süt dağıtmanın, çocuk hastalıklarıyla ilgilenmenin çok ötesinde, 1920'lerin 1930'ların dünyasındaki ileri bilimsel teknikleri kullanarak çocuklara bakım yapardı. Süt Damlaları, Avrupa ve Amerika'daki benzer kurumları örnek alırdı. Örneğin kurum, bazı çocuklara kum/güneş banyosu; kemik hastalığı, deri veremi olan zayıf çocuklara da suni güneş (ultraviyole ışın) tedavisi uygulardı. Kurum doktorları evleri ziyaret ederek çocuk ve anneye hizmet götürür, ihtiyacı olan ailelere süt ve pirinç unu dağıtırdı.

Süt Damlaları özellikle işçi, memur ve yoksul mahallelerinde kuruldu. Süt Damlaları'nda yoksul annelere kundak, çocuk sepeti, çocuk giyeceği ve mama yardımı yapıldı.

Süt Damlaları sadece çocuklarla değil annelerle de çok yakından ilgilendi. Annelere, anne, çocuk ve halk sağlığı hakkında pratik bilgiler verdi. Bu amaçla Çocuk Nasihat Yuvaları kurdu. Kurum, ayrıca anne sütünün önemi konusunda halkı bilgilendirdi. Ayrıca “süt annelik” hizmeti de sundu. Kurum, “Dolaşan Sepet” uygulaması ile bebek ve annelerin temel ihtiyaçlarını karşıladı. Annelere doğru yöntemlerle sağlıklı bebek bakımını öğretti. Annelere verilen Dolaşan Sepetlerde beşik, yastık, muşamba, fanila, örme örtü, patik, sabun, iplik, pudra, pamuk, anne gömleği, 4 patiska gömlek, 4 fanila, 2 yelek, 4 don, 4 pazen bez, 6 bez, 6 Amerikan bez, 4 göğüslük, 6 çengel iğne vb. temel bakım ürünleri bulunurdu.



Süt Damlaları, dağıttıkları sütlerin temiz, taze ve mikroplardan arındırılmış olmasına çok dikkat ederdi. Bunun için 1927'de Avrupa'dan ağzı lastikli, yaylı tıpalı özel şişeler getirilip, sütler bu şişelerde annelere dağıtıldı. Kurum, 1927'den itibaren tüm çocuklara parasız sağlıklı pastörize şişe süt dağıtımına başladı.

1926 yılı faaliyet raporuna göre Süt Damlaları o yıl toplamda çocuklara 15 bin 316 kıyye taze süt, 158 bin 401 şişe süt; 580 kutu mikrobu öldürülmüş süt verdi. 3 bin 989 paket pirinç unu dağıttı. 4 bin 302 çocuğun gelişimini takip etti. 6 bin 675 çocuğu muayene, 492 çocuğu tedavi etti. 2 bin 343 çocuğa suni güneş-ultraviyole tedavisi uyguladı. 975 çocuğa tabii güneş altında kum banyosu yaptırdı. Kurum dışında ise 387 çocuk, evlerinde ziyaret edilerek 41 çocuk tedavi edildi. 1926'da toplam 30 bin 358 çocuk Süt Damlaları'nın hizmetlerinden yararlandı.

İstatistiklere göre Süt Damlaları, 1923-1933 arasındaki on yılda 115 bine yakın çocuğa, 120 bin kilograma yakın süt verdi.

O dönemde ölen çocukların çoğu süt çocuklarıydı. Bu nedenle Süt Damlaları hem çocuklara sağlıklı süt dağıtarak, hem çocukları kontrol ve tedavi ederek, hem de anneleri bilgilendirerek çocuk ölüm oranlarının azalmasında etkili oldu.

Demem o ki, Genç Cumhuriyet, yüzde 80'lere varan çocuk ölüm oranını azaltmak, çocukları yaşatmak için “Süt Damlası” adlı kurumlar kurdu. Atatürk'ün 1935 CHP Parti Programı'na koyduğu ve Çocuk Esirgeme Kurumu'nca hayata geçirilen “Süt Damlası” bir Cumhuriyet kurumudur. İhtiyacı olanlara ücretsiz süt dağıtmak da cumhuriyetçi bir sosyal-devlet uygulamasıdır.

Yurt dışında olduğumdan bu yazıyı önceden yazmıştım. Bu sırada Elazığ depremi oldu. Depremde hayatlarını kaybedenlere rahmet, yaralılara acil şifalar diliyorum.

KAYNAKLAR:

1- Annelere ve Çocuklara Salname, İstanbul, 1927.
2- CHP Programı, Ankara, 1935.
3- Didem Konya, “Türkiye'nin İlk Türk Kadın Doktoru: Safiye Ali ve Çalışmaları”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, Kadın Çalışmaları Özel Sayısı, 2018, C.19, S.42, s. 39-41.
4- “Himaye-i Etfal”, Halk Dergisi, 22 Nisan 1929, S. 11, s. 3.
5- Makbule Sarıkaya, Türkiye Himye-i Etfal Cemiyeti, 1921-1935, Ankara, 2011.
6- Safiye Ali, Küçük Çocuklar Muayenehanesi ve Süt Damlası, İstanbul, 1341.
7- Yaşar Baytal, Atatürk Döneminde Sosyal Yardım Faaliyetleri, (1923-1938), Ankara, 2012.

Sinan MEYDAN, 27 Ocak 2020
https://twitter.com/smeydan