EKONOMİ POLİTİĞİN EKONOMİSİ VE POLİTİKASI (II)
Marx’ın kendisi de biliyordu
Ekononominin en yetkin matematik modelleriyle bile, kestirim (öngörü) yapamayacağına ilişkin çalışmalardan biri Gérard Jorland’ın Kapital’in çelişkileri’dir (1).
Jorland klasik İngiliz ekonomistlerden başlayarak, ‘ekonomi politik’in neden ‘bilim’ olamadığını, değişmez bir ‘ölçüt’ (étalon)’e sahip olmayışına bağlamaktadır.
Kaldı ki, Marx’ın da bunu bildiğini öne süren yazar, bilinenlerden farklı bir ‘Marx biyografisi’ sunmakta olup, o arada, gerçekten ‘ilginç’ savlar ileri sürmektedir.
Her ‘ekonomik bunalım’ın ekonomik ‘öğreti’de (pensée) de ‘bunalım’lara yolaçtığı doğrudur. İşte bu ‘öğretisel açmaz’dan çıkmak için, konuyu ekonomik yöntem (méthodologie économique)ler yerine tarihsel bilgikurama (épistémologie historique) göre ele almak gerektiğine işaret eden yazar, her ‘düşünsel bunalım’dan biraz daha ‘felsefe’den uzaklaşılarak çıkılabileceği ve daha ‘bilimsel’ bir yaklaşımın sözkonusu olabileceğini ileri sürmektedir.
Tarihsel Bilgikuram (épistémologie historique)
Bilimler tarihinin ‘bilim felsefesi’ için bir ‘laboratuvar’ olduğu bilinmektedir. Türkçe’ye çevrilen Thomas Khun’un ‘paradigma’ değişikliği de, benim bildiğim, en son örnektir.
Georges Canguilhem’e göre, “bilim felsefesinin ‘normatif’ olamayacağı, o nedenle de ‘bilimsel kuram’ düzeyine yükeltilemeyeceği” ilkesi kabul edilirse; geriye sadece ‘anlamak’ kalmaktadır.
O zaman, filozoflar gibi ‘varlık nedeni’ni öğrenmek için ‘niçin’ sorusunu sormak yerine, bilimadamları gibi ‘sorunu çözmek’ için tarihsel akışı içinde, gerekli gözlem, deneyim ve sınıflandırmalarla kimi kavram, yasa ve tez (théorème)lere ulaşarak ‘nasıl’ını anlamak gerekmektedir.
Değil mi ki bilim tarihi bilimsel ‘sorun’lar (paradigma da denilebilir) tarihidir.
Marx’ın Ekonomi Politiği Eleştiri Planı
Marx’ın Politik ve Ekonomi Politiğin Eleştirisi’nden (la Critique de la Politique et de de l’Economie Politque) Ekonomi Politiğin Eleştirisi (la Critique de l’Economie politique)’ne ve Ekonomi Politiğin Eleştirisi’nden Kapital’e (le Capital) geçerken plan ya da yöntemini değiştirip değiştirmediği bir ‘soru’ olarak sorulagelmiştir.
Bu konuyu ilk araştıran David Rizianov olmuş ve Marx’ın, Engels’e karşın, tarih yerine mantığı koyarak bir değil iki yöntemsel değişiklik yaptığını ileri sürmüştür (2).
Marx, 1945 yılı Şubat ayı başında Paris’te C.W.Leske yayıneviyle (Darmstadt) herbiri üçyüz sayfa olan iki ciltlik bir kitap için anlaşma yapıp 1500 Frank avans alır. Başlık Kritik der Politik und Nationalökonomie (La Critique de la Politique et de l’Economie Politique)’dir. 1 Ağustos 1846’da, yayınevine yazdığı mektupta birinci cildin elyazmalarının altı ay önce bittiğini ama birkaç düzeltme yaptıktan sonra Aralık ayına yetiştireceğini bildirir.
2 Şubat 1847 tarihinde, yayıncı Julius Leske Marx’a, henüz birinci cildin ellerine ulaşmadığını dolayısıyla sözleşmeye uyulmadığı için avansın geri verilmesini ama Proudhon’un kitabının tercümesini yayımladıklarını yazar.
Marx’ın, o arada, neden bitmiş olan Manuscrits économie-philosophique de 1844’ü önermeyip de Engels’le birlikte Eylül 1845-Mayıs 1846 aralığında yazdıkları L’İdéologie Allemande’ı önerdiğini söyle açıklamaktadır: “Alman felsefesi ve sosyalizmine karşı bu polemik yazısı (nın)...kamuyunu (kendi) Ekonomi anlayışına hazırlamak için”.
Bu durum Marx’ın henüz ‘hazırlık’ aşamasında olduğu biçiminde yorumlanmaktadır. Bu hazırlık çalışmaları, Paris’te 1844 yılında ekonomik yazınla ilgili 9 defter tutan notları, 1845 ve 1846’da Brüksel ve Manchester’de yine 12 defterlik notları, 1846-47 kışında Proudhon eleştirisine dayanan Felsefenin Sefaleti (Misère de la Philiosophie) ile 1847 yılı Aralık ayında Brükselde ‘ücret’ üzerine ve yine 1848 Ocak ayında ‘serbest ticaret’ üzerine verdiği konferans notlarından oluşmaktadır.
Basın üzerindeki sansürü aşabilmek için de, başlıktaki ‘Politik’ sözcüğünü kaldırmak zorunda kalmıştır.
1848 Devrimi’ne de Almanya’dan katılan Marx, Kasım 1849-Eylül 1850 aralığında Londra’da ‘toprak mülkiyeti’ üzerine konferanslar verecektir.
1850-53 aralığında British Museum’daki okumalarından 24 defterlik yeni notlar çıkaracak ve 1840 yılındaki defterlerinin bir sıralamasını yapacaktır. Böylece hazır olduğunu düşünecektir ki bir yayınevi arayacaktır. Yazışmalarından üç ciltlik bir kitabın hazır olduğu çıkarılabilir. Engels’in 27 Aralık 1852 tarihli mektubundan, bu üç ciltlik kitabın içeriğinin, Ekonomi Politiğin Eleştirisi, Sosyalistlerin Eleştirisi ve Ekonomi Politiğin Tarihi olacağı anlaşılmaktadır. 1853 yılına değin yayınevi bulamayacaktır.
1857 yılında Proudhon’un Manuel du Spéculateur à la Bourse kitabının yayımlanması üzerine, ki bu, kitabın üçüncü baskısı olacak ama ilk kez Proudhon’un adı yeralacaktır. ‘Destruam et aedificabo’ diye tepki gösteren Marx, nihayet ‘Ekonomi’ üzerine olan görüşlerini yazmaya karar verecektir.
Böylece, altı ay sonra, yirmi yıl boyunca sürecek olan ‘ekonomi’ yazılarına başlayacaktır.
1857-58 Elyazmaları
1857-58 Elyazmaları (Manuscrits- Grundrisse), M ile I’den VII’ye sekiz defterden oluşmakta ve giriş bölümünü, o ünlü ‘Introduction de 1857’ oluşturmaktadır.
I ve IInci bölümün başı – para
II ve VII arası- kapital üzerinedir.
Başlangıç defteri M ise, Kautsky tarafından 1903 yılında yayımlanmıştır (3).
Burada ilginç olan, Grundrisse terimini Hegel’in Encyclopédie des Sciences philosophique’de kullanıyor olması ve Marx’ın da giriş bölümünde mantık (logique) üzerine yoğunlaştığıdır.
1858 yılında Lasalle, Marx için bir yayınevi bulduğunu bildirdiği zaman, Marx da Ekonomik Kategorilerin Eleştirisi (Critique des catégories économiques) üzerine bir çalışmasının olduğunu söyleyecektir. Açıktır ki, diyor Jorland, sözkonusu olan, üç ciltlik Politik ve Ekonomi Politiğin Eleştirisi’nin birinci cildidir. İkinci cilt ekonomi politik ve sosyalizmin tarihi ve eleştirisi ve üçüncüsü ekonomik ilişki ve kategorilerin gelişmesinin tarihsel taslağı olacaktır.
Buradan da çıkarılabileceği gibi, Marx ‘Ekonomik Kategoriler’i eleştirirken, klasik Alman felsefesini, Sosyalizmi ele alırken Fransız sosyalizmini ve Ekonomik İlişki ve Kategorilerin gelişimini ele alırken de İngiliz Ekonomi Politiğini düşünmektedir.
Ancak, bu yazı dizisinin ‘Sunuş’undaki alıntının, Marx’ın Kapital’in birinci cildinde ‘Ekonomi Politiğin Tarihinde ‘Ekonomik Tablo’nun Yeri’ başlığıyla incelendiğini belirtelim. Yani Marx, Ekonomi Politiğin ‘ne kadar İngiliz’ olduğunun ayırdındaydı.
‘Burjuva Ekonomik Sistemi’nin sunumu ise, şu bölümlerden oluşmaktadır:
1° Kapital, 2° Toprak Mülkiyeti, 3° Ücretli Emek, 4° Devlet, 5° Ülkelerarası Ticaret ve 6° Dünya Piyasası
Lasalle’ın Mart sonunda yayınevinin hazır olduğunu bildirmesine karşın, Marx Eylül ayına değin notları gönderemeyecektir. 1859 yılı Ocak ayında ve sadece Zur Kritik der politischen Ökonomie- erstes Heft’ kesimini gönderecektir. Ancak, beş yıl sonra 28 Aralık 1862’de Kugelmann’a yazdığı mektupta belirttiği gibi ancak ‘Ana hatları’ (trait fondamentaux- die Grundstrcihe)’nı çizen bir bölümünü göndermiş olacaktır.
Demek ki, o denli bol notlarına karşın, henüz kendi ‘ekonomi’ görüşünün olgunlaşmadığını düşünmektedir.
Oysa Marx’ın genel şeması aşağıdaki gibidir:
Mal
Genellik (Généralité) Para

Sermaye Üretim
Dolanım
Serrmaye ve kâr
1. Sermaye
Özgüllük (Particularité) Sermaye birikimi
Sermayeler rekabeti
Sermayenin yoğunlaşması

Kredi
Tekillik (Singularité) Pay akçesi
Para piyasası
2. Toprak mülkiyeti
3. Ücretli emek
4. Devlet
5. Ülkelerarası ticaret
6. Dünya piyasası ve bunalımlar
1861-62 notlarının I ile Vnci bölümleri Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (Contribution à la critique de l’Economie Politique) başlığıyla yayımlanacaktır. [Üçüncü Kesim: Genel olarak sermaye, Birinci kısım: sermayenin üretim süreci, Birinci paragraf: paranın sermayeye dönüşümü, İkinci paragraf: mutlak artı-değer, Üçüncü paragraf: Göreli artı değer)
1861-63 Elyazmaları (Zur Kritik der politischen Ökonomie) ise, 23 defterin düzeltilmiş hali olup, 1472 sayfadır.
Bütün bu ayrıntılı açıklamalar, Marx’ın sunuş planında, anlaşılmazlıktan kaynaklanan ‘olağanüstülük’ler görenler ile çokbilmişlikten kaynaklanan ‘çelişkiler’ bulanlara yardımcı olmak içindir.
(Sürecek)
Habip Hamza Erdem
(1) Gérard JORLAND, Les Paradoxes du Capital, Odile Jacob, Paris, 1995
(2) David Riazanov, “Siebzig Jahre Zur Kritik der politischen Ökonomie” (1930), pp:1-32, anan Gérard JORLAND, a.g.e, p.17. Yine Henryk Grossmann, “Die Änderung des ursprünglichen Aufbauplans des Marxschen Kapital und ihre Ursachen” (1929), pp: 305-38, Alex Barbon, “La dialectique du Capital” (1946) pp:124-36 ve Fritz Behrens, Zur Methode der politischen Ökonomie, (1952), pp:31-48’de yazarlar Marx’ın, yeniden üretim şemalarını keşfinden sonra diyalektik soyutlamalar yerine ampirik verileri koyduğunu ileri sürmüşlerdir. McLellan ise Grundrisse’nin amerikan baskısı için yazdığı girişte (1971) pp:7-12, Marx’ın planını değiştirmediğini, ama zaman kısıtlılığı nedeniyle Kapital’in birinci cildini tamamlayamadığını yazmıştır.
(3) “Einleitung zu einer Kritik des politischen Ökonomie”, Die Neue Zeit, XXI.1 (1902-3), 710-8,741-5 ve 772-81. Cildin tamamı ise 1939 yılında Moskova Marksizm-Leninizm Enstitüsü tarafından yayınlanmış (Grundrisse des Kritik des politischen Ökonomie (Rohentwurf) olup, iki yıl sonra farklı bir ‘içindekiler’ ve analitik tabloyla yayımlanacaktır. 1953 yılında ise, her iki çalışma bir cilt olarak birleştirilecektir (Berlin). Yine Kautsky tarafından 1905 ve 1910 yıllarında yayımlanan Artı-değer kuramları tarihi (l’Histoire des théories de la survaleur- Theorien über den Mehrwert) ise Kapital’in IVncü cildi olarak anılmaktadır.