EKONOMİNİN DİYALEKTİĞİ (IV)
Kapitalizmin K’sı
Belki bu başlık altında birkaç yazım olmuştur.
Her kezinde, kapitalizmin bir başka boyutuyla tanımına girmiş olabilirim.
Ancak bu kez, madem ki, ekonominin ‘diyalektiği’nden sözediyoruz, o halde kapitalizmi yöntembilimsel olarak ele almamız gerekir.
Öncelikle, kapitalizmin, sıradan ‘emeğin sömürüsüne dayanan bir sistem’ olarak tanımlanmasının eksik bir tanımlama olarak kalacağını belirtelim.
Herşeyden önce ‘sistem’ nedir, ‘ekonomik sistem’ nedir tanımlamak gerekiyor.
Max da Marx da ve hatta tüm liberal ekonomistler de, kapitalist sistemi, kimi ilişkilerin (relations) ya da bağların (rapport) oluşturduğu bir ‘sistem’ olarak tanımlamaktadırlar.
Burada Marx’ın vurguyu, Türkçe’ye ‘üretim ilişkileri’ olarak çevrilen ve öylece yereden, özde üretim bağları (rapports de production)na yaptığının altını çizelim.
Max Weber de, toplumsal etkinliki (activité sociale) kendi sosyolojisinin temel kategorisi olarak koymaktadır.
“Kapitalist denilen bir ekonomik eylem, diyor Max Weber, herşeyden önce değişim şans oyununda bir kazanç elde etme beklentisine dayanmaktadır”
Alain Bihr’ün dikkat çektiği üzere [“Les origines du capitalisme selon Max Weber”], Weber’in sözünü ettiği sistem ‘toplumsal’ olmasına karşın, temeli kişisel iş ya da eylemlere dayanmaktadır.
İkinci olarak, bu iş ya da eylemler, sadece malların dolanım sürecinde, yani ekonomistlerin deyimiyle piyasada, koyulmuş olacaklardır (*)
Oysa Marx’ın ‘üretim bağları’ adı üzerinde, üretim sürecinden itibaren ele alınmaktadırlar.
Üçüncü olarak, Max da Marx da, kapitalizmi diğer ‘sistem’lerden (doğrusu ‘üretim biçimleri’nden) ayıran şeyin, ‘biçimsel olarak’ özgür emeğin ortaya çıkması olarak değerlendirmektedirler.
Ve yine, her ikisi de, kapitalizmin, ‘Batı Uygarlığı’ içinden çıktığını ileri sürecekler, Weber bunu, ayrıca ‘ussallaşma’ (rationalisation) sürecinin bir sonucu olarak görecektir.
Güncel “ekonomi bilimi”nin temel kategorilerinin Weberci ‘Kapitalist Esprit’den esinlendiği gözönüne alındığında, Weber’in ustalıkla kullandığı Almanca Beruf sözcüğünün hem ‘meslek’ (profession) ve hem de yetenek (vocation) anlamına geldiğinin altını çizmek gerekiyor.
Öyle ki, Türkçe’de bir ‘işi başarmak’ ile ‘işe gönül verme’nin biribirlerinden ayrılmaz bir bütün oluşturmaları, ancak Almanca bu ‘Beruf’ sözcüğüyle dillendirilebilirdi.
Dahası var, bizdeki ‘Bir lokma bir hırka’ sözü ile Weber’ci ‘içdünyaya yönelmek’ (l’ascétisme intramondain) deyimi de neredeyse çakışmaktadırlar.
Şu farkla ki, Weber, Hristiyanlıktan (Protestan Kalvinist) gelen bu içdünyaya yönelmeyi, kapitalizmle birlikte, kapitalistin kendi sermayesine yönelmek biçiminde değiştiğinin ‘kuram’ını yapacaktır.
O’na göre, tüm insanlık tarihinde ‘kapitalizm’den sözedilebilir, ama eskiden ‘Altına susamışlık şeytan işi’ (auri sacra fames-maudite soif de l’or) iken, modern kapitalizmde bu tersine dönmüştür.
İşte Weber’e göre kapitalizmin ‘Esprit’si de ‘Ethique’de bu ‘dönüşüm’dedir.
Böyle bir kapitalizmin ‘diyalektiği’ de, olsa olsa pan-diyalektik olabilecektir: idéalist ve spiritüalist.
Oysa, biz kapitalizmin ‘maddeci’ bir diyalektiğini yapmaya çalışıyoruz.
Piyasada, yani değişim sürecinde, değerin bir ‘başkalaşım’ (metamorfoz) geçiridiğini, ve bu dönüşümü açıklamak için sadece ‘ilişki’lere (relations) bakmanın yetersiz kaldığını, o nedenle aralarındaki bağa (rapports) bakmamız gerektiğini söylüyoruz (**)
(Sürecek)
(*) İş ya da eylem, dejenere edilmiş Türkçe’de söylendiği biçimiyle ‘gerçekleşmez’, ya yapılır ya da koyulur. Bu düzeltmeyi de not etmeden geçmeyelim.
(**) Günümüzdeki ekonomik endeks, endis, gösterge, işaret her ne ise onların tümünün sadece ve ancak ‘ilişkiler’i dillendirebileceklerini de ayrıca belirtmekte yarar var diye düşünüyorum.