Halkevleri

Halkevleri, 19 Şubat 1932’de kuruldu. Amacını; “Türk ulusunu; bilinçli, birbirini anlayan, birbirini seven, ortak ülküye bağlı bir halk kitlesi haline getirmek” olarak açıklamıştı. Devrimler halka anlatılacak; kültürel yaşam, canlandırılacaktı. Yüzyıllarca bağnazlığın baskısı altına ezilen Anadolu halkı; yurt ve dünya sorunları hakkında bilgi sahibi olan, doğru düşünebilen ve olaylar karşısında kendi kanısını çekinmeden belirtebilen kişiler haline getirilecekti. Kulluğun yerini yurttaşlık alacaktı. Halkevleri tüzüğünün Birinci Maddesi’nde şunlar yazılıydı; “Halkevleri, kalplerinde ve dimağlarında memleket sevgisini mukaddes bir heyecan halinde duyanlar için toplanma ve çalışma yeridir. Bu nedenle Halkevlerinin kapıları bütün vatandaşlara açıktır”. ^(x) 

Kültür Devrimi

Atatürk’ün; “bütün yurttaşlara kucağını açmasıyla ülkede sosyal ve kültürel bir devrim yaptı” ¹  dediği Halkevleri; 19 yıl süren kısa yaşamında, bugün pekçok insana inanılmaz gelen dev boyutlu işler yaptı. Atatürk’ün sağlığına denk gelen ilk yedi yılda, 1938’e dek; 23 750 konferans, 12 350 tiyatro gösterisi, 9050 konser verdi; 7850 film gösterdi, 978 sergi açtı. Yalnızca 1938 yılında 2 milyon okuyucuya 286 bin kitap ulaştırdı, 18 314 kurs ve 1279 köy gezisi düzenledi. 1943’te, 307 Halkevi’nin 253’ünde kitaplık vardı. ² 

Türk kültürünün folklor ve etnografya malzemeleri, Halkevi arşivlerinde toplanıyordu. Halkevi şubeleri, 50 yerde süreli yayın çıkarıyordu. Yalnızca, Ankara Şubesi’nin çıkardığı Ülkü Dergisi’nin baskı sayısı, bir milyona ulaşmıştı. ³ 

Halkevleri’nin; Dil ve Edebiyat, Güzel Sanatlar, Tiyatro, Spor, Sosyal Yardım, Halk Dersane ve Kursları, Kütüphanecilik ve Yayın, Köycülük, Tarih ve Müze olarak dokuz çalışma kolu vardı. Türkiye genelinde; barınma, sağlık, eğitim, çevre, kadın ve engelli haklarının savunulması ve genişletilmesi için çalışmalar yapıyordu.

Kitap ve Kitap Okuma

Şube açılacak il ya da ilçede, Halkevinin kütüphane ile okuma odasının bulunması, açılma koşulu yapılmıştı. Halkın katılmasına, kitaba ve okumaya büyük önem veriliyordu.

Halkevleri, Atatürk’ün “aydınlanma devrimi”ni üstlenecek ve devrim ilkelerini kitlelere taşıyacaktı. Yüzlerce yıl ihmal edilip karanlık içinde bırakılan Anadolu’ya Türk kültürünün aydınlığı götürülecekti. Kitaba ve kitap okumaya önem verilmesinin nedeni buydu. Kültürel gelişmeyi sağlamanın temelinde kitabın olduğu kabul edilmişti.

Halkevlerinde 1935 yılında okuyucu sayısı 160 bin iken 1941’de 2.5 milyon kişiye ulaşmıştı. İşin ilginç yanı, o güne dek kitaptan yoksun kalan il ve ilçelerde okuma sayısı, Batı’daki gelişkin kentlerinden daha yüksekti. Örneğin, Ankara’da bir yıl içinde Halkevi kitaplıklarında kişi başına ortalama 1 kitap okunurken, bu sayı Bitlis’te 29, Kars’ta 14 ve Kula’da 18’di. Halkevlerinin 10.uncu kuruluş yılında, kitap sayısı 39 386, kitap başına okur sayısı 7,3 olmuştu. ⁴ 

Örgüt Ağı

Halkevleri, alt birimi Halkodası ile birlikte, hızla ülkenin her köşesine yayıldı. Yayılmanın itici gücü, devlet desteği değil, halkın gerilikten kurtulma ve öğrenme isteğiydi.

Kurulduğu yıl 14 olan şube sayısı, 1939’da 373’e, 1946’da 478’e çıktı; aynı yıl 4332 Halkodası vardı. Göreceli olarak daha geri yörelerde daha çok Halkevi ve Halkodası açılıyordu. 1950 yılında, 100'ün üzerinde Halkodasına sahip iller şunlardı: Konya 187, Afyon 174, Kütahya 159, Trabzon 149, Muş 131, Kayseri 128, Ağrı 123. ⁵ 

Kültür Patlaması

Atatürk; 1 Kasım 1934’te Meclis’in 4.Dönemi’ni açarken; “Kültür işlerimiz üzerine, ulusça gönüllerimizin titrediğini bilirsiniz” demişti. ⁶  Bu duyarlılık Türk halkında büyük istek ve heyecan uyandırmış, yurtdaşlar kültür ve sanat konusundaki eksik yılların acısını çıkarırcasına Halkevlerinin salonlarını doldurmuştu. ⁷  Halkevlerinin kültürel yaşama katkısı ve bu alanda yarattığı birikim, bugüne dek ayakta durmamızı sağlayan ulusal bir hazineydi.

İnönü’den Adnan Menderes’e

Halkevlerinin açılışı nedeniyle Başbakan İsmet İnönü, bir konuşma yapmış ve kültürel birliğin sağlayacağı birliktelik duygusunun; “her türlü silahtan daha üstün” olduğunu söylemişti. ⁸  1932 yılında şunları söylüyordu; “Halkevleri, bütün medeniyetlerin üstüne geçmek iddiasında bulunan Türkiye Cumhuriyeti’nin hayatı için aziz bir toplanma yeri, bütün kabiliyetleri inkişaf ettiren bir mihrak sayılmalıdır”. ⁹ 

Aynı İnönü, ABD’yle ilişkilerin gelişmeye başladığı 1946 yılında, Halkevi ve Halkodası açılmasını durdurdu, Adnan Menderes’e bu büyük örgütü kapatması için uygun bir ortam sağladı. Demokrat Parti 1951’de, Halkevleri ve Halkodalarını kapattı, mallarına el koydu. ¹⁰ 

Oysa, Adnan Menderes, Halkevleri’nin kurucularından biriydi ve 15 yıl bu kuruluşun denetmenliğini (müfettişliğini) yapmıştı. ¹¹  1930 yılında Halkevleri’nin açılış töreninde yaptığı konuşmada şunları söylemişti: “Milletimizin yükselmesi yolunda her şeyi gören ve sezen büyük Gazi, sosyal yaşantımızda çok derin bir boşluğu ve çok şiddetli ihtiyacı görmüş ve bu boşluğu doldurmak için Halkevlerinin temellerini atma şerefini de kazanmıştır”. ¹² 

4 Mayıs 1951’de Mecliste yaptığı konuşmada ise; “Halkevleri, halkodaları faşist anlayış ve düşüncelerin ürünüdür. Bunlar sosyal yapımız içindeki tümüyle gereksiz, boş, geri ve yabancı unsurlardır” demişti. ¹³ 

Kültürel Yıkım

Halkevlerinin yok edilişi, Köy Enstitülerinin kapatılmasıya aynı dönemde gerçekleştirildi. Batı’nın önderi durumuna gelen ABD, eğitim ve sanayileşmede olduğu gibi kültür alanındaki ilerlemeye de müdehale etti ve bu kurumları ortadan kaldırttı. Yerine imam hatip kurs ve okullarını kurdurdu.

Halkevlerinin yok edilişiyle, kültür ve sanattan yoksun kalan kitleler, özellikle köylü kitlesi, yeniden karanlık bir yola sokuldu. Bağımsız bir ulusun özgüvene sahip özgür bireyleri yerine, kolay kandırılan, eğitimsiz ve sahipsiz kalabalıklar haline geldi. Ulusal birlik bozuldu, bölünmeler ve düşmanlıklar yaygınlaştı; Türkiye ikiye üçe değil iki bine üç bine bölüdü.

Yitirilen Değerler

İngiliz Lio Linke, 1936 yılında ülkemize gelerek Halkevlerini inceleyen bir araştırmacıdır. Yapıtında, Halkevleri için “kültür merkezi” tanımını kullanır ve saptamalarda bulunur. Karadeniz bölgesinde Samsun Halkevi’nin bir haftalık faaliyet programını şöyle kaydetmiştir; “Pazartesi: kadınların iğne işi sınıfı, futbol kulübü toplantısı, tiyatro grubu, yetişkinler okuma-yazma sınıfı, ücretsiz avukatlık hizmeti; Salı: Türk tarihi grubu, satranç oynama, parti üyeleri toplantısı, kitap ciltleme ve elişleri sınıfı; Çarşamba: çeşitli komitelerin toplantıları, kadınların biçki-dikiş sınıfı, oda müziği sınıfı, Türk tarihi ve sanatı grubu; Perşembe: askerî bando takımı çalışması, okuma ve yazma sınıfı, kızların jimnastik grubu, müze ve sergi topluluğu; Cuma: orkestra çalışması, ücretsiz sağlık yardımı, köy grubu toplantısı; Cumartesi: spor kulüpleri, dil sınıfları (ing., fra., alm.). ¹⁴ 

Halkevlerinin etkinlikleri, geçmişte kalmış bir tarih olayı değil, günümüzde gereksinim duyduğumuz uygarlaşma savaşımının güncelliğini koruyan uygulamalardır. Bu uygulamaları inceleyip ders çıkarmak, Atatürk ve ‘Türk Devrimi’nin Türk ulusu için önemini kavramak ve geleceğe dönük sonuç çıkarmaktır.

---

 (x)  http://www.ismetinonu.org.tr ve “Atatürk’ün Halkçılık Anlayışı Ve Halkevleri” Gökhan DURAK, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2014, s. 420-435
 1  “Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi” Zeki Arıkan, sf.1
 2  “İletişim ve Dil Devrimi” Prof.Ö.Demircan, Yaylım Yay., İst.-2000, sf.132
 3  a.g.e. sf.132
 4  a.g.s.
 5  a.g.s.
 6  “Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi” Zeki Arıkan, sf.271
 7  “Adnan Menderes Ve Halkevleri”, Müslime GÜNEŞ, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Journal Of Modern Turkish History Studies XII/25 (2012-Güz/Autumn), ss.141-155
 8  http://www.ismetinonu.org.tr
 9  “Adnan Menderes Ve Halkevleri”, Müslime GÜNEŞ, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Journal Of Modern Turkish History Studies XII/25 (2012-Güz/Autumn), ss.141-155
 10  “Büyük Larousse”, Gelişim Yay., 8.Cilt, sf. 4978
 11  “Menderes’in Dramı”, Ş.S.Aydemir, Remzi Kit., İst. 1969, sf.218
 12  a,g.e. sf.218
 13  a,g.e. sf.218
 14  Lilo linke, Allah Dethroned: A Juney Through Modern Turkey, London 1994, s.169-176. Ak.; Halkevlerinin Toplumsal ve Kültürel İşlevleri http://www.atam.gov.tr

Metin AYDOĞAN, 18 Şubat 2017