Sakarya Meydan Savaşı

12 Ağustos 1921, Kurban Bayramı’nın ilk gününde Mustafa Kemal, Hacı Bayram Camisinin çevresine taşan “beş bin kişiyle birlikte Bayram namazını kıldı” ve o günlerde Ankara’da bulunan ünlü Amerikalı gazeteci Laurence Show Moore’un saptamasıyla, “halkın görülmemiş sevgi gösterileri arasında” cepheye hareket etti. ¹  Eskişehir ve Kütahya savaşlarından sonra orduyu Sakarya’nın gerisine çekmiş, geri çekilmenin sorumluluğunu üstlenmişti. Meclis, geri çekilmeden duyduğu üzüntü ve hoşnutsuzluğa karşın yetkilerinin tümünü ona vermiş ve Başkomutan olarak cepheye göndermişti.

Aynı gün, Genel Kurmay Başkanı Fevzi Paşa (Çakmak)’yla birlikte Polatlı’da kurduğu cephe karargahına geldi. O gece, “düşmanın izlemesi muhtemel hücum yönünü görmek için”, çevreye hakim bir tepe olan Karadağ’a çıktı. Atının, sigarasını yakmak için çaktığı kibritten ürkmesi üzerine, yere düştü. Kaburga kemiklerinden biri kırılmıştı. Sağaltım için gittiği Ankara’da, hekimler kesin olarak yatması gerektiğini söylediler. “Çalışmayı sürdürürseniz yaşamınız tehlikeye girer” diyorlardı. “Savaş bitsin o zaman iyileşirim” ²  diyerek onlarla şakalaşıyor, önerileri umursamıyordu. Yirmi dört saat sonra cepheye geri döndü. Savaşı, bir trenden sökülen yolcu koltuğunu kullanarak yönetti. Kırık göğüs kemiği, “yeniden depreşen eski böbrek hastalığı” ³  ona acı veriyor, güçlükle yürüyebiliyor, çoğu kez, “bir masaya dayanarak dinlenmek zorunda kalıyordu.” ⁴ 

“İskender’in Doğu Seferi”

Yunan Ordusu, 23 Ağustos 1921 günü sabaha karşı saldırıya geçti. Constantine, savaş parolasını “Ankaraya” diye belirlemiş ve “İngiliz istihbarat subaylarını daha şimdiden, Mustafa Kemal’in şehrinde, Ankara’da, zafer yemeğine çağırmıştı.” ⁵  Atina basınında, “Büyük İskender’in Doğu seferinden” söz eden yazılar çıkıyordu. Constantine, Helen ordusuyla birlikte, onun 2300 yıl önce yaptığını 20.yüzyılda yapacak, “bir kez daha Gordion düğümünü keserek Asya’da yeni bir imparatorluk” kuracaktı. ⁶  Gelişkin silahlarına, mükemmel donanımına ve arkasındaki “büyük güce”, İngiltere’ye güveniyordu.

İnanç ve Yoksulluk

Mustafa Kemal ise; sayısı az, donanımı eksik ve esas gücünü inanç ve kararlılığın oluşturduğu ‘yoksul’ ordusuyla, düşmanını bekliyordu. Ordunun silah, yiyecek ve giyecek gereksinimi, en alt düzeyde bile karşılanamıyordu. Askere yemek olarak çoğu kez yalnızca, “bir avuç tahıl ve kuru ekmek” verilebiliyordu. ⁷  Açlığa karşı doğadan ot toplayan erler, kimi zaman zehirli otları yiyor, bu da hastalıklara, hatta ölümlere yol açıyordu. “Askeri otlamaya çıkardım” tümcesi, komutanların günlük dillerine yerleşen beslenmeyle ilgili bir eylemi ifade ediyordu. Askerin yüzde yirmi beşinin ayağı tümüyle çıplak, bir o kadarının ise, bir ayağında eski bir ayakkabı öbür ayağında çarık bulunuyordu. ⁸ 

Karargah olarak kullandığı bina, Alagöz Köyü’nde Ali Çavuş adlı köylüye ait, yarım kalmış kerpiç bir evdi. ⁹  “Kara giysili Karadenizli koruyucularını” bile cepheye sürmüştü. Rütbelerini Erzurum’da çıkardığı ve Meclis de kendisine “resmi bir rütbe vermediği için” sırtında bir er üniforması vardı. ¹⁰  Akciğeri için, sakıncalı olmasına karşın, göğsünü sargılatmış, cepheden ayrılmıyordu. Savaşı, “geceli gündüzlü hiç ara vermeden bizzat yönetti ve 22 gün boyunca hiçbir gece düzenli uyumadı.” ¹¹ 

Sakarya Savaşı, 100 kilometrelik bir cephe üzerinde gelişen, sözcüğün gerçek anlamıyla tam bir meydan savaşıydı. Başladığı 23 Ağustos’tan 13 Eylül’e dek, 22 gün sıradışı bir şiddetle sürdürüldü. Yunanlılar, Türklere karşı duydukları kinle ve varsıl bir ülkeyi ele geçirmek için; Türklerse, yüzyıllarca uyruk yapıp içlerinde yaşattıkları Rum ihanetine duydukları öfkeyle, vatanlarını savunmak için savaşıyordu. Yunan Ordusu’nun önemli bir bölümünü oluşturan Osmanlı uyruğu ‘yerli’ Rumlar, savaşı yitirdiklerinde “vatan haini” sayılacaklarını ve “Helen İmparatorluğu” kurmak yerine, varsıllıklarını borçlu oldukları Anadolu’yu tümden yitireceklerini biliyordu. Bu nedenle, büyük bir dirençle savaşıyorlardı. ¹² 

Mustafa Kemal, Sakarya Savaşı’nı Nutuk’ta, “dünya tarihinde örneği pek az olan, Büyük ve Kanlı Sakarya Savaşı (Sakarya Melhamei Kübrası)” diye tanımlar. Savaşın Anadolu’daki Türk varlığı için yaşamsal önemini bildiğinden, orduyu olduğu kadar halkı da savaşa hazırlamıştı. Çatışmaların başlamasından birkaç gün önce, “Orduya ve Millete” başlığıyla yayınladığı bildiride; “Ordumuzun fedakar subaylarına ve kahraman erlerine, atalarından miras kalan özellikleriyle kendini gösteren bütün millete sesleniyorum” diyerek ¹³ ; Türk milletinin bütün bireylerini, “köyde, kentte, evinde, tarlasında” bulunan herkesi, “kendini silahla vuruşan savaşçı gibi görevli bilerek ve bütün varlığıyla” savaşmaya çağırdı. ¹⁴  “Türkiye ölüm tehlikesindedir, ama batmayacaktır” ¹⁵ ; “Düşman ordusunu, Anayurdumuz’un harimi ismetinde (kutsal bağrında y.n.) boğarak istiklalimize kavuşacağız” diyordu. ¹⁶ 

“Hatt-ı Müdafaa” Değil “Sath-ı Müdafaa”

Anadolu’yu kurtaramazsa, “herkesle beraber ölecekti.” ¹⁷  Ölümü en başından göze almıştı ve onu umursamıyordu. Önemli olanın ölmek değil, ülkeyi kurtarmak olduğunu biliyordu. Bireysel ölüm, ancak düşmanı yenme olasılığı ortadan kalktığında sözkonusu olabilirdi. Sakarya Savaşı önemliydi, ancak yitirilse bile son değildi. Mücadele, her koşul altında, yeni yöntem ve araçlarla sürdürülecek, düşman tümüyle yok edilinceye dek savaşılacaktı. “Her parça toprak, üzerine basılan her yer savunulacaktır” diyordu. Ordularına verdiği ve savaş tarihinde örneği olmayan kesin emir şuydu: “Hatt-ı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. Vatanın her karış toprağı yurttaş kanıyla ıslanmadıkça terkedilemez. Onun için, küçük büyük her birlik bulunduğu mevziden atılabilir, fakat büyük küçük her birlik durabildiği ilk noktada, düşmana karşı yeniden cephe kurup savaşmaya devam eder. Yanındaki birliğin çekilmek zorunda olduğunu gören birlikler ona uymaz. Bulunduğu mevzide sonuna kadar direnmekle yükümlüdür.” ¹⁸ 

22 Gün 22 Gece

Yirmi iki gün, yirmi iki gece süren Sakarya Savaşı, “bir gün farkla” dünyanın gördüğü “en uzun” meydan savaşıydı. ¹⁹  Yalnız uzun değil, “vahşi ve öldürücü bir savaştı bu.” ²⁰  İki yüz bin insan, yakıcı bir güneş altında, “susuz, günlük yiyeceği bir avuç mısıra” ²¹  ya da bir parça ekmeğe indirgenmiş olarak, durmadan birbirlerine saldırdılar. Ankara’ya açılan Haymana Ovası’na hakim büyük-küçük tüm tepeler, sıkça el değiştiriyor, her el değiştirmede yüzlerce insan ölüyordu. Mustafa Kemal’in elindeki asker, silah ve cephane kısıtlıydı. Sınırlı sayıda dağıtılan mermiler çabuk bitiyor ve askerler “birbirinden mermi alıyordu” Topçu tümenlerinde mermi eksikliği çok fazlaydı. Subay ağırlıklı olmak üzere çok yitik veriliyordu. Ancak, her olanaksızlık, ona “yeni askeri taktikler” geliştirtiyordu. ²² 

Subay Savaşı

Mustafa Kemal Sakarya Savaşı’nı “subay savaşı” olarak tanımlar. Yengiden altı gün sonra, 19 Eylül 1921’de, Meclis’te yaptığı uzun konuşmanın sonunda, “subaylarımızın kahramanlığı hakkında söyleyecek söz bulamam. Ancak, doğru ifade edebilmek için diyebilirim ki, bu savaş bir subay savaşı olmuştur” der. ²³  Sakarya Savaşı’na “ön safta katılan subayların yüzde 80’i, erlerin yüzde 60’ı ya şehit olmuş ya da yaralanmıştı.” ²⁴  42.Alayın “bütün rütbeli subayları şehit olduğu için”, Alay’ın komutasını bir yedek subay üstlenmişti. 4. Tümen’in hücum taburunda “bir tek subay kalmıştı.” ²⁵  Yalnızca Çal Dağı çarpışmalarında; “3 alay komutanı, 5 tabur komutanı, 82 subay ve 900 er şehit olmuştu.” ²⁶  Çevresine hakim Karadağ tepesini almak için, “yarım tümen” şehit verilmişti. ²⁷  8 tümen komutanı, süngü savaşında şehit olmuştu. ²⁸ 

Sakarya Meydan Savaşı 13 Eylül’de sona erdiğinde, birkaç gün içinde Ankara’ya gireceği söylenen Yunan Ordusu çökertilmişti. Bitkin durumda “Anadolu yaylasının başlangıcındaki harekat noktalarına doğru tersyüzü” geri çekiliyor, çekilirken “geçtikleri her yeri yakıp yıkıyordu.” ²⁹  Sayısının azlığına ve olanaksızlıklara karşın, “muazzam bir çabayla” olağanüstü bir direnç gösteren Türk Ordusu, dayanma sınırının sonuna geldiği için; “Sakarya Nehri’ni zorlayarak”, Yunan Ordusu’nu izlemedi, onu tümüyle yok edemedi. Bunu yapmak için, daha bir yıla gereksinimi vardı. ³⁰ 

Ankara’yı Kurtarmak

Ankara kurtarılmış, parlak bir zafer kazanılmıştı. Türkiye coşku, dünya şaşkınlık içinde, Sakarya’daki Türk başarısını konuşuyordu. Ezilen ulusların “özgürlüksever halkları”, Türk halkına duyduğu yakınlığı, Ankara’ya gönderdikleri kutlama telgraflarıyla gösteriyordu. ³¹  Rusya ve Afganistan’dan, Hindistan ve Güney Amerika’dan, hatta Fransa ve İtalya’dan bile kutlama geliyordu. ³² 

Ankara halkı, “büyük bir sevinç içindeydi.” Eşyalarını toplamış, “top seslerini duyarak” doğuya göçmeye hazırlanmıştı. Artık güvende ve Mustafa Kemal’e “sonsuz bir şükran duygusu içindeydi.” ³³  O da, aynı duyguları, Türk halkı için taşıyordu. 14 Eylül’de “Millete Beyanname” adıyla, orduyu ve Türk halkını kutlayan bir teşekkür bildirisi yayınladı. Düşmanı tümüyle ülkeden atıp özgürlüğü sağlayana ve “milli sınırlar içinde her türlü yabancı müdahalesine son verene kadar, silahlarımızı bırakmayacağız” diye bitirdiği bildiride şöyle söylüyordu: “Kutsal topraklarımızı çiğneyerek Ankara’ya girmek ve istiklalimizin fedakar koruyucusu ordumuzu yok etmek isteyen Yunan birlikleri, yirmi iki gün süren kanlı savaşlardan sonra, Tanrı’nın yardımıyla yenilmiştir.. Sakarya’yı geçerek, şaşkın ve dağınık kısımlarının arkasını bırakmayarak, günahsız Türk milletinin hayat ve istiklaline canavarca tecavüz edenlere layık olan cezayı vermek için, ordumuz sönmez bir azim ve kahramanlıkla vazifesini yapmayı sürdürecektir.. İnönü ve Dumlupınar’da Türk azim ve imanı karşısında ezilerek mağlup edilen, ancak bu yenilgilerden ders almayan ve hiçbir hakka dayanmadığı halde, kutsal vatanımıza tecavüz etmekte ısrar eden Yunanlılar, bu defa Kral Constantine’in saltanat hırsını tatmin için ülkelerinin bütün kaynaklarını açtılar. Para, asker, malzeme konusunda hiçbir fedakarlıktan kaçınmayarak aylarca hazırlandılar. Ayrıca, Doğu’daki siyasi çıkarlarını korumak için masum kanların dökülmesini isteyen bazı yabancı dostlarının gizli ve açık yardımlarına, kışkırtmalarına dayandılar. Bu yolla meydana getirdikleri düzenli ve donanımlı büyük bir orduyla, pervasızca Anadolu içlerine saldırdılar. Düşünmediler ki, Türkler’in vatan sevgisiyle dolu olan göğüsleri, lanetli ihtiraslarına karşı daima demirden bir duvar gibi yükselecektir. Ordumuz, Avrupa’nın en mükemmel araçlarıyla donatılmış Constantine birliklerinin hakkından gelebiliyorsa, bu inanılmaz mucizeyi Anadolu halkının gösterdiği fedakarlık duygusuna borçluyuz. Ulus bireylerinin, milli amaç uğrunda özel yararlarını değersiz sayma konusunda gösterdikleri olağanüstü davranış, kuşaktan kuşağa aktarılan şerefli bir övünç kaynağı olacaktır. Bu gayretler sayesindedir ki, ordumuz, ölümü hiçe saymak için bir an bile tereddüt etmeden, yüksek bir manevi güçle düşmanın üzerine atıldı. Canımızı ve namusumuzu almak üzere, Haymana Ovası’na kadar gelen Yunan askerlerinin, esir düştüklerinde yüce gönüllü askerlerimizden ilk istek olarak bir parça ekmek istemeleri, mağrur düşmanın ne hale geldiğini gösteren ‘anlamlı’ bir görüntüdür. Yüksek bir azim ve fedakarlık duygusuyla topraklarını savunan milletimiz, ne kadar övünse haklıdır.. Biz hiç kimsenin hakkına el uzatmadık. Bizim tek isteğimiz her türlü tecavüze karşı çıkarak, hayat ve istiklalimizi sağlamak ve korumaktır. Her medeni millet gibi, özgürce yaşamaktan başka amacımız yoktur. Milli sınırlar içinde her türlü yabancı müdahalesine son verinceye kadar, silahlarımızı bırakmayacağız..” ³⁴ 

---

DİPNOTLAR
 1  “Mustafa Kemal Anıları” Metin Ergin, Cumhuriyet, 16.11.2004
 2  “Atatürk” L. Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 325
 3  “Bozkurt” H.C. Armstrong, Arba Yay., İstanbul-1996, sf. 126
 4  “Atatürk” L. Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 325 ve 327
 5  a.g.e. sf. 326
 6  a.g.e. sf. 326
 7  “Amerikan Gizli Belgelerinde Türkiye’nin Kurtuluş Yılları” Orhan Duru, T. İş Ban., Kültür Yay., İstanbul-2001, sf. 132
 8  Son Tanıklar, 15.12.2003, TRT 2
 9  “Mustafa Kemal” B.Méchin, Bilgi Kit., Ankara-1997, sf. 213
 10  “Atatürk” L.Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 327
 11  “Kemalist Eğitimin Tarih Dersleri-IV” Kaynak Y, 3.Bas.,2001, sf. 101
 12  “Mustafa Kemal” B.Méchin, Bilgi Kit., Ankara-1997, sf. 213
 13  “Anadolu İhtilali” S.Selek, II.C., Kastaş A.Ş. Yay., 8.Bas., 1987, sf.653
 14  “Nutuk” M.K.Atatürk, II.C. T. T. K. Yay., 4.Bas., 1989, sf. 827-829
 15  “Mustafa Kemal” B.Méchin, Bilgi Kit., Ankara-1997, sf. 211
 16  “Anadolu İhtilali” S.Selek, II.C., Kastaş A.Ş. Yay., 8.Bas., 1987, sf.654
 17  “Türkün Ateşle İmtihanı” H.E.Adıvar, ak. L.Kinross “Atatürk”, Al-tın Kit. Yay., 12. Bas., İstanbul-1994, sf. 328
 18  “Nutuk” M.K.Atatürk, II.C., T. T. K. Yay., 4.Bas., 1989, sf. 827
 19  “Atatürk” L.Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 329
 20  a.g.e. sf. 329
 21  “Mustafa Kemal” B.Méchin, Bilgi Kit., Ankara-1997, sf. 213
   “Atatürk” L.Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 329
 23  “Anadolu İhtilali” S.Selek, II.C., Kastaş A.Ş. Yay., 8.Bas.,1987, sf.670
 24  “İstiklal Savaşı Nasıl Oldu?” Şevki Yazman, sf. 99; ak. Ş.S. Aydemir “Tek Adam”, II.C., Remzi Kit., 8.Bas., İst.-1981, sf. 503
 25 a.g.e. sf. 503
 26 “Anadolu İhtilali” S.Selek, II.C., Kastaş A.Ş. Yay., 8.Bas., 1987, sf.661
 27 “Atatürk” L.Kinross, Altın Kit. Yay., 12.Bas., İst.-1994, sf. 334
 28 “Bozkurt” H.C. Armstrong, Arba Yay., İst.-1996, sf. 127
 29 a.g.e. sf. 335
 30 “Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923” A.M. Şamsut-dinov, Doğan Kitap, İst.-1999, sf. 260
 31 “Hakimiyeti Milliye” 19.11.1921; ak. A.M. Şamsutdinov, Doğan Ki-tap, İstanbul-1999, sf. 260
 32 “Bozkurt” H.C. Armstrong, Arba Yay., İst.-1996, sf. 131
 33 a.g.e. sf. 131
 34 “Atatürk’ün Bütün Eserleri”11.Cilt, Kaynak Yay., İstanbul-2003, sf. 390-391 ve “Çankaya Akşamları” B.G.Gaulis, II.Cilt, Cumhuriyet Kit., Aydınlanma Dizisi 188, İst.-2001, sf. 19-20

Metin AYDOĞAN, 13 Eylül 2013
http://www.milliiradebildirisi.org