XV. DİLBİLİM KURULTAYI

24–25 Mayıs 2001


Türk Dil Devrimine ve Türkçe Sözcük Üretimine Katkıları ile Özcan Başkan



Nalan BÜYÜKKANTARCIOĞLU

Hacettepe Üniversitesi




1. Giriş :



11 Kasım 1997’de yitirdiğimiz hocamız, değerli dilbilimci Prof. Dr. Özcan Başkan’ın gerek değişik alanlara yayılmış geniş ilgi ve bilgisinin, gerek bir dilbilimci olarak Türkiye’de dilbilimin gelişmesine ve Türkçe’ye sağladığı yadsınmaz katkıların özünde merak eden, araştıran, düşünen, sorgulayan, alanlararası bağlantılar kuran, bu nedenle de, kalıplaşmış temel görüşlerin sınırları içinde kalmak istemeyen, eleştirel düşünce üreterek olası yeni doğrulara ve bakış açılarına varmayı amaçlamış çok yönlü, saygın bir biliminsanı kimliği yatar. Sözü edilen niteliklerde bir biliminsanı olarak Özcan Başkan, temel çalışma alanı olan dilbilimin kuramsal ve uygulamalı alt-alanlarında sesbilimden kökenbilgisine, ana dil sorunlarından yabancı dil öğretimine, sözlükçülükten çeviribilgisine uzanan çok sayıda çalışmalarında olduğu gibi, yazınsal nitelikteki çalışmalarında da nitelikli bilgi içeriği, düşünce aktarımı, özgün bakış açısı, anlaşılırlığa verdiği önem ve özenli Türkçe kullanımı ile dikkat çeker. O’nu kendi deyişi ile ‘Özcan Başka’ kılan pek çok özelliğinden bilimsel açıdan belki de en öne çıkanı, gerçekliği algılama, yorumlama ve çözümleme yöntemidir. ‘Ardısıracı’ olmak yerine her zaman savunduğu yenilikçi ve özgün yaklaşım arayışları ile var olan olgular arasında daha önce üzerinde pek düşünülmemiş öylesine bağlantılar kurar ki, sonuçta ortaya yalnızca farklı bir bakış açısı değil, yeni kavramlar da çıkar. Bu nedenle, Özcan Başkan’ın çalışmaları, engin bilgisinin ve deneyimlerinin yansımaları olduğu kadar, çözümleyici mantığı ile okura olgulara değişik açılardan bakabilme zenginliği katan ve onu farklı düşünebilmeye iten açılımlardır. Tüm çalışmalarında ilke edinmiş olduğu temel nokta ise anlaşılırolmaktır. O’na göre, ‘Anlaşılmak istemeyen bir kimseden daha anlaşılmaz biri olamaz’(1988:255). Bu ilkesi doğrultusunda dilin anlaşılır bir biçimde kullanımına, özellikle de bilimsel yazılarda anlaşılır olabilme ölçütüne büyük önem verir. Gerek bu özelliğinden, gerek anadiline saygı ile yaklaşan bir dilbilimci olmanın getirdiği sorumlulukla, Türkçe’yi sözcük seçimi ve söylemoluşturma açılarından özenle kullanır. Anadilimizin hemen her kavramı karşılayabilecek sözcük üretim gizilini kendi biçimlendirdiği sözcükler ve terimlerle de örneklemiş bilinçli bir dil ustası olarak karşımıza çıkar.

Türkçe sözcükler konusunda kendisinin de belirttiği gibi (1994:81), her dil doğal evrim çizgisi içinde ilerlemeye bırakıldığında önerilen kimi sözcüklerin tuttuğu, kimilerinin ise yerleşiklik kazanamadığı görülmektedir. Üretilen yeni sözcüklerin Türkçenin kök-ek bileşimleri kurallarına uyumu, anlaşılırlığı ve sesletimi açısından benimsenebilmesi bu sözcüklerin ‘yaşayakalması’ adına önemli etmenlerdir. Kullanımdaki yabancı-kökenli sözcüklere Türkçe karşılık bulmak kadar, dilde henüz karşılık bulmamış kavramları belirtecek yeni sözcüklerin üretilmesi de anadilimizin sözcük dağarcığı adına önemli bir girişimdir (1994 : 127). Başkan’a göre, bu bağlamda ‘özgür bir sözcük ve terim üretim ve kullanım ortamı yüreklendirilmelidir’ (1994: 75). Ne var ki, ‘tepedeninmeci’ yollarla sözcüklerin ‘yaşayakalma’ durumunu sağlamaya çalışmak yerine, ‘inandırma’ ya da ‘özendirme’ gibi bilinçli çabalarla, diğer bir deyişle, ‘dolaylı yaptırım’larla bu sözcükleri ‘dolaşım’a sokmak yeğlenmelidir (1994 : 73, 127). Tüm bu çabaların temelinde de, bilinçli bir anadil öğretiminin büyük önemi vardır. Türkçeyi özenli kullanan kişiler bundan duygusal bir doyum alsalar da, anadili yetkin kullanım becerisi toplumun genelinde ciddi bir gereksinim olarak ortaya çıkmıyorsa, bireyler arasında önemli ve ayırıcı bir fark yaratamıyor, dahası, ‘sözcük zenginliği nasıl bir düşünüm inceliği getirir?’ sorusu anlatım yetkinliği konusu ile birlikte dikkate alınmıyorsa, bireyler sınırlı sayıdaki gündelik sözcüklerin ötesine geçebilme ve Türkçeyi özenli kullanma konularında ‘ülküsel’ düzeye erişemeyeceklerdir. Başkan’a göre bu durum bir tür tembellik sonucu doğmaktadır. Bu nedenle, anadil öğretiminde ‘sözcük kısırlığı kişiyi nasıl ilkelleştirir?’ sorusu üzerinde durularak, sözcük gereksinmesine dikkat çekilip, bireylerin diliçi-dünya görüşlerini zenginleştirecek biçimde yeni sözcüklerin öğrenmesi ve kullanımı özendirilebilir. (1994 : 73-74). Bu bağlamda, üretilen yeni sözcüklerin hangi düşünsel gereksinmeleri karşıladığı ya da anadilimizin üretim gizilini ne ölçüde harekete geçirebildiği dikkate alınmalıdır. Bu da özleştirme çabaları içinde önemli bir adımdır. Yapılması gereken, ‘şimdiki biçimde yeteneksiz kalmış olan Arapça, Farsça dillerinin sözcüklerine ve köklerine Osmanlıca aracılığı ile sınırlı biçimde yaslanmak değil, bunun tersine Türkçenin kendi öz kaynaklarından sınırsız biçimde yararlanarak yabancı dillerin kısıtlı desteğinden çok daha zengin biçimde, anadil Türkçenin kendi üretme, giderek türetme olanaklarını geliştirmek ve bu düzeni çalıştırmaktır’ (1973-1974: 177).

Özcan Başkan, sözcük ve terim üretme yollarını ‘Terimlerde Özleşme Sorunu’ başlıklı makalesinde şöyle özetlemektedir (a.g.y.: 177):



1. Batılı yabancı terimleri karşılama


örnekler




(a) yakıştırma işlemi ile


(term: terim)




(b) çevirme işlemi ile


(sociology : toplumbilim)




(c) kavram aktarma işlemi ile


( primats : baş-parmaklılar)

2. Eski sözcükleri canlandırma







(a) olduğu gibi alarak


(şölen)




(b) yeni anlam yükleyerek


(ödül)

3. Yeni sözcükler türetme







(a) karma yoluyla


(insaymun : insan-maymun arası yaratık)




(b) uydurma yoluyla


(zıbıst, cuk)




(c) benzetme yoluyla


(dolmuş)




(d) birleştirme yoluyla


(atmasyonca, aşkoloji)











Başkan’a göre, yabancı dilden geçen ve kavram kargaşasına ya da yanılgısına neden olan kimi sözcüklerdeki sorun doğru bir Türkçeleştirme ile onarılabilir. Örneğin, yabancı dilden alıntılanan ‘petroloji’ sözcüğü ‘petrol-bilim’ anlamına çekilebilirken, gerçek anlamını taşımak üzere ‘taş-bilim’ olarak Türkçeye aktarılır, yanlış bilinen anlamı da ‘yakıt-bilim’ gibi bir sözcükle karşılanırsa, ‘petroloji’ sözcüğü örneğinde olduğu gibi diğer alıntı sözcüklerin kullanımında ortaya çıkabilecek anlam kargaşası da çözülmüş olur (a.g.y.:178). Bu türden çalışmalar dilde, Başkan’ın deyişi ile, ‘düşünüm saydamlığı’ da sağlayacaktır. Bu nedenle, özellikle terimlerin Türkçe köklerden üretilmeleri hem sözü edilen anlamda, hem de anımsanma kolaylığı açısından son derece önemlidir.

Özcan Başkan’ın çalışmalarından yapılan taramalarda yeni sözcükler açısından ilk bakışta gözlenebilen iki temel özellikten söz edilebilir: Bunlardan birincisi, kendisinin sözcük üretimleri yaparak Türkçe’ye ve Atatürk’ün başlattığı dil düzenlemesi çalışmalarına önemli ölçüde katkıda bulunmuş olmasıdır. Diğeri ise, TDK’nun 1978 baskılı Özleştirme Kılavuzu’ nda da bulunduğu saptanan yeni sözcüklerin ve Berke Vardarile arkadaşlarının önce 1978’de Başlıca Dilbilim Terimleri adıyla, daha sonra da 1980’de Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü olarak çıkan çalışmalarında önerilen terimlerin kullanımına önemli ölçüde yer vermiş olmasıdır. Bu iki özellik, bir yandan kendi sözcük biçimlendirmeleri ile Türkçe’yi çağdaş bilimin kavram gereksinmelerini karşılayacak bir dil haline getirme çabaları açısından, diğer yandan, daha önceden önerilmiş sözcükleri kendi yazılarında da dolaşıma sokarak yerleşiklik kazanmalarına katkı sağlaması açısından saygı duyulacak girişimlerdir.



2. Amaç ve Yöntem :

Özcan Başkan’ın bir dilbilimci olarak anadilimize yönelik çalışmalarında ele aldığı başlıca konular, ‘Türk Dili Geçmişi’, anadil olarak Türkçe’nin kullanım sorunları, okullarda yetkin anadil kullanımı öğretimi, Dil Devrimi ve ‘dil yenileyim’ olgusu bağlamında anadildeki sözcük ve terimlerin özleştirilmesi, yeni kavramlara yönelik yeni sözcüklerin üretilmesi, üretilen sözcüklerde ‘yaşayakalma’ koşulları, yabancı dilin ana dile etkisi ve Türkçe’nin anlatım olanaklarının artırılması biçiminde özetlenebilir. Bu çalışma çerçevesinde, Prof. Başkan’ın anadilimize yönelik çalışmalarından yalnızca bir tanesi ele alınmakta ve kendisinin Türk Dil Devrimi’ne katkı niteliği taşıyan sözcük, sözcük öbekleri ve terim üretimleri ile dil kullanımı içinde gözlenen kimi özellikleri incelenmektedir.

Çalışmanın veri tabanını Özcan Başkan’ın kaynakçada belirtilen makale, kitap ve sözlük türünden yazılı çalışmaları oluşturmaktadır. Şu an için kimi eksiklikleri olsa da, çalışma bir ‘Özcan Başkan Sözlükçesi’ oluşturma amacına yönelik sürecin ilk aşaması olarak düşünüldüğünden, bir tür taslak olarak da değerlendirilebilir. Bu çalışmanın devamında Özcan Başkan’ın kaynakçada şu an yer almayan diğer çalışmalarının da taranması, son aşamada, 2 numaralı sınıflandırma içinde yer alan sözcük ve terimlerin yer aldıkları metin/ler içinde Başkan’ın yüklediği anlam karşılıkları ile abecesel bir sıra içinde verilmesi amaçlanmaktadır.

Başkan’ın kendi biçimlendirdiği sözcük, terim ve sözcük öbeği sayısı, çalışmanın şu an varmış olduğu noktada yaklaşık 400 olarak belirlenmiştir. Yapılan taramalarda işaretlenerek kayda geçirilen sözcükler daha sonra özelliklerine göre sınıflandırılmıştır. Her sınıflandırma içinde abecesel bir dizin oluşturmak yerine, sözcük ya da terimin gönderimi verilen metin içindeki kullanım yerine göre bir sıra izlenmiştir. Biçimlendirmenin Özcan Başkan’a özgü olduğu, metin içinde kendisinin ‘…olarak adlandırılabilecek’, ya da ‘adına … denilebilecek’ türden açıklamalarından anlaşılmaktadır. Diğer yandan, kimi sözcük biçimlendirmelerinde Özcan Başkan’ın yazılarında genellikle kullandığı kimi yapım ekleri, ayırma çizgileri ve yazım özellikleri belirleyici olmuştur. Ayrıca, Özcan Başkan’ın yazılarında kendi biçimlendirdiği sözcükleri tırnak işareti içinde yan yazım ya da koyu yazı özelliği ile belirlediği de gözlenmiştir. Kendisine özgü olduğu düşünülen biçimlendirmelerin değişik yazılarında aynı özgün anlamla yinelenmelerine bakılmış, ayrıca bu sözcüklerin kaynakçada belirtilen sözlüklerde daha önceden önerilmiş olup olmadığı araştırılmıştır.



3. Sınıflandırma :

Bu çalışmada, Özcan Başkan tarafından önerilen sözcükler, terimler ya da sözcük birliktelikleri niteliklerine göre şu 3 genel grup altında sınıflandırılmıştır:






(1)


Yabancı dildeki sözcüklere / terimlere Türkçe karşılıklar

(2)


Farklı bir bakış açısı ile oluşturduğu yeni kavramlara / kavram bağlantılarına karşılık ürettiği sözcükler, terimler ve sözcük birliktelikleri (bu grupta, kullanılmakta olan Türkçe sözcüklere yeni anlamlar yüklenerek kullanılan sözcükler de bulunmaktadır) ile kullanımdaki kimi sözcüklere seçenek olarak ürettiği sözcükler

(3)


Benzetiler, savsözler ve deyimsel kullanımlar



Özcan Başkan’ın kendi ürettiği sözcük ve terimlerden derlenmiş bir sözlükçe oluşturma amacıyla girişilen bu çalışmada salt bir dizin oluşturma çabasından çok, O’nun Türk Dilini özleştirme ve zenginleştirme sürecine katkısını, bilimsellikte anlaşılır olma kaygısını ve anadile verdiği önemi örnekleyebilme amacı güdülmüştür. Her sözcüğün yanında ayraç içi verilen gönderimde o sözcüğün kaynakçadaki hangi metin içinde ve hangi sayfada bulunabileceği belirtilmektedir. Aşağıda sunulan taslak sözlükçede, değerli hocamızın bir öğrencisi olmanın da getirdiği sorumlulukla, bu amacı bir ölçüde gerçekleştirebilmiş olma umudundayım.







ÖZCAN BAŞKAN SÖZLÜKÇESİ





1. Yabancı dildeki sözcüklere / terimlere Türkçe karşılıklar



dil düzeneği (1994:17) : grammar

türkçebilim (1994:19) : turcology

türkçebilimci (1994:20) : turcologist

eşuyum (eşgüdüm) (1994:20) : coordination

sürgen (1994:22) : cognates

eşdeş (1994:22) : doublets

anlam yücelmesi (1994:23) : amelioration

düzenge (1994:31) : mechanism

kayıp-halka (1994:31) : missing -link

yaşayakalma (1994:32) : survival

çığlık dili (1994:34) : call language

yoz-inanç (1994:35) : superstition

öte-yaşama (1994:34) : survival

ayıklanma (1994:32) : deselection

bilge-insansı (1994:37) : homo sapiens

büyük-maymun (1994:37) : great ape

çekirdek anlam (1994:36) : central meaning

çevresel anlam (1994:36) : marginal meaning

dik-duruş (1994:37) : erect posture

dik-insansı (1994:37) : homo erectus

başparmaklılar (1994:32) : primats

dönüşüm kuramı (1994:32) : theory of mutation

gelişim kuramı (1994:32) : theory of evolution

güçlü egemenliği (1994:32) : survival of the fittest

iki-ayaklı hareket (1994:33) : bipedal locomation

insanımsı (1994:37) : hominid

insansı (1994:33) : homo

kısır düzen (1994:37) : unproductive system

mağaracı-insansı (1994:37) : homo neanderthalensis

maymınsan (1994:31) : hominoid

maymunumsu (1994:33) : pongid

ön-insanımsı (1994:33) : proto-hominid

tam-insan (1994:32) : homo sapiens

yankı-sözcük (1994:37) : onomatopoeic word

ürküntülü davranış (1994:39) : fobia

tutkulu davranış (1994:39) : mania

ülküsel (1994:43) : ideal

yordam (1994:44) : technique

düzgü (1994:48 ) : rhythm

bildirsel (1994:50) : informative

değintiler (1994:50) : semantic relations

sav-söz (1994:51) : motto

kapalı döngü (1994:55) : vicious circle

oluk (1994:55) : channel

dilce (1994:57) : discourse

dilce çözümlemesi (1994:58 ) : discourse analysis

dilce kurması (1994:58 ) : discourse construction

karşıt-sav (1994:64) : counter-argument

onarımsal (1994:64) : remedial

abece yenileyim (1994:67) : alphabet reform

sözcük tazeleyim (1994:67) : purification

karşıtdaş (1994:68 ) : opponent

çevri-yazım (1994:68 ) : transliteration

engellemsel (1994:68 ) : preventive

özengen (1994:78 ) : volunteer

kuşkucul (1994:91) : cynical

tepedencilik (1994:92) : fascism

bindirmecilik (1994:79) : fascism

(tepeden-inmecilik)

buyrukçuluk (1994:79) : dictatorship

tabandan-gelmecilik (1994:79) : democracy

kargaşacılık (1994:79) : anarchy

sıçrama/değişinim (1994:81) : mutation

yabanıl (1994:84) : unusual

yağ-yakıt (1994:94) : fuel oil

düşünbilim (1994:112) philosophy

ulusal örnek kullanım (1994:115) : standard language

karşılıklı bildirişme (1994:116) : mutual intelligibility

soluk-vuruşu /vurgusu(1994:125) : syllable

toplu bildirişme araçları (1994:134) : mass media

halk tavcısı (1994:135) : demagogue

bilgi-iletim kuramı (1977:536) : information theory

düğüm-düzen (1977:537) : code

bim (bilgi-birim) (1977:538) : piece of information

alan örgüsü (1977:182) : semantic field

saymacalık (1969:17) : arbitrariness

ses-duyuntusu (1969:17) : acoustic image

birimses (1969:82) : phoneme

birim-üstü özellikler (1969:82) : supra-segmentals

ölçü-çevresi dil (1969:96) : informal language

ölçü-altı dil (1969:96) : non-standard language

sözcükler katarı (1978a:32) : sequence of words

kenet-sözcükler: (1978a:33) : linking words

belirgeçler (1978a:33) : conjunctions

tutaçlar (1978a:33) : suffixes

amaçlılık (1988:23) : intentionality

eşgeçerlilik /

iletmeç (1988:33) : encoder

almaç (1988:33) : decoder

dürümleme (1988:34) : codification

çözümleme (1988:34) : decoding

dönüştürmeç (1988:58 ) : mechanical encoding device (TV,telephone..)

bildirim (1988:45) : transmission

bildirişim (1988 ) : communication

bildirge/ bildiri (1988:51) : message

bilinim (1988:105): unintentional

transmission

bilinti (1988:55) : code

gösterilge (1988:78 ) : signified

benzetge (1988:78 ) : iconic sign

belirtge (1988:79) : conventional sign

devitge (1988:82) : signal

düzenleyim (1988:87) : arrangement

baştanımazlık (1988:91) : anarchy

gergef (1988:99) : context

eksiltililik (1988:101): ellipsis /incompleteness

yerlileştirme (1988:143): purification

düzenciler (1988:184): analogists

aykırıcılar (1988:184): anomalists

doğalcılar (1988:243): naturalists

uzlaşımcılar (1988:243) : conventionalists

kişisel söz (1988:232): parole

toplumsal dil (1988:232): langue

dil örgüsü (1988:232): competence

söz dökümü (1988:232): performance

dip yapı (1988:242): deep structure

yüzey yapı (1988:242): surface structure

örneksemeli (1988:231): paradigmatic

bağlamsal dilbilim (1988:243): pragmatics

ortak yaşantı (1988:250): shared knowledge

salt dilsel anlam (1988:252): locution

anlatımsal güç (1988:252): illocution

yaptırımsal etki (1988:252): perlocution

uzlaşım (1988:255): agreement

benimsenirlik (1988:267): acceptability

tutarlılık (1988:270): cohesion

davranışsal dilbilim (1988:276): psycholinguistics

doğaçtan (1988:278 ) : inborn

ısıl-devingenlik (1988:306): thermodynamics

geri-bildiri (1988:312): feedback

giri (1988:313): input

çıkı (1988:313): output

ters-iti (1988:313): feedback

özgüdümlü (1988:317): automatic

benzetgeç (1988:323): simulator

değiş-tokuşluluk (1988:323): interchangeability

benzeylem (1988:324): simulation

tüm-denet (1988:334): check-up

değişinim (1988:362): mutation

düzencik (1988:337) : sub-system

değişimsel (1988:339) : interchangeable

rakamlı (1988:366) : digital

kırpmalar (1988:443) : clippings

örtmece (1988:443) : euphemism

köhne sözcükler (1988:443) : archaic words

sevecenlikli sözcükler (1988:443) : endearments

girişikler (1988:443) : blend

yakıştırma (1988:443) : folk etymology

artıklık (1967 ) : redundancy

ayrıklık (1967) : displacedness

ayrışık (1967) : isolative

yanaşık (1967) : agglutinative

kaynaşık (1967) : inflected

bağdaştırma (1967) : projection

bütünleyici dağılım (1967):complementary distribution

copulative (1967) : cevher fiil

çekimsel (1967) : paradigmatic

çıkım (1967) : output

dilce (1967) : discourse

düşünüm (1967) : content

eş-yapılılık (1967 ) : isomerism

genelceler (1967) : universals

geri-itilim (1967) : feedback

giri (1967) : input

uğraş alanı (1973-74:174) :field of occupation

sefa çapkını (1993:1131) : playboy

araba imecesi (1993:199) : car pool

gösteri dağarcığı (1993:1273) : repertoire

soyun-dökün (1993:1515) : strip-tease

toprak-konducu (1993:1479) : squatter

damak titizi (1993:642 ) : gourmet



Diamond 1959: 260-264, 271’deki insan dilinin doğuşuna ilişkin söz edilen ve adına bir zamanlar ‘teori’ denilmiş kimi varsayımların çevirisi olarak (1994:30):

hav-hav teorisi ınğh-ınğh teorisi cik-cik teorisi

hop-hop teorisi püf-püf teorisi lay-lay teorisi





2. Farklı bir bakış açısı ile oluşturduğu yeni kavramlara / kavram bağlantılarına karşılık ürettiği sözcükler, terimler ve sözcük birliktelikleri (bu grupta, kullanılmakta olan Türkçe sözcüklere yeni anlamlar yüklenerek üretilen sözcükler de bulunmaktadır) ile kullanımdaki kimi sözcük ve terimlere seçenek olarak ürettiği sözcükler



söyleşi-roman (1994:13)

uyarıcıl eleştiri (1994:14)

tepkicil eleştiri (1994:14)

nasılcılık hobisi (1994:16)

benlik çıkmazı (1994:18 )

aktarmacılık virüsü (1994:18 )

ardısıralık (1994:18 )

Eş-uyum Kurumu (1994:20)

sürü-içgüdüsü (1994:40)

yabancı-dil duvarı (1994:41)

nankör beceri (1994:41)

sıradan bildirişme (1994:41)

üretken bildirişme (1994:41)

Ulusal Çeviri Kurumu (1994:41)

Fralmingce (1994:42)

sözleştirilmiş yazı dili (1994:43)

yazılaştırılmış sözlü dil (1994:43)

yedekçi dil (1994:44)

sözde-yöntem (1994:44)

düzenek-çeviri yöntemi (1994:44)

karma yöntem (1994:44)

tümleşik yöntem (1994:44)

bilgi-yitimi (1994:45)

kullanımlık dil (1994:46)

göstermelik dil (1994:46)

çeviride dönüştürme (1994:51)

çeviride dolaylama (1994:51)

çeviride özgünleme (1994:51)

3-T kuralı (1994:54)

dil tuzakları (1994:61)

denet-dizin (1994:61)

işlenik davranış düzeni (1994:62)

süreçli yazdırım (1994:62)

yazı gergefi (1994:62)

duygu uyandırımı (1994:63)

ilmek yordamı (1994:64)

aşure dil (1994:64)

düşünce saydamlığı (1994:64)

sapkın yaklaşım (1994:65)

bilgi kaçağı (1994:66)

teke-teklik ilkesi (1994:67)

ikileyimcilik (1994:68 )

Türgilizce (1994:70)

kırma dil (1994:70)

boğuntu (1994:71)

dilsel intihar (1994:71)

ulusal onurluluk sorunu (1994:71)

bilgi yitimi (1994:72)

kişilik yıpranması (1994:72)

güdük dilli İngilizceciler (1994:72)

iki dilli Türkçeciler (1994:72)

dil gümrüğü (1994:74)

Değişmez Değişirlik Kuralı (1994:80)

Devingen Dengelilik Kuralı (1994:80)

ivedi tepke düzengesi (1994:80)

özeksek eş-güdümleme (1994:80)

buyrukçul ekonomi (1994:80)

dengecil ekonomi (1994:80)

yetke-tapıcılık (1994:84)

çarpışma yörüngesi (1994:85)

yalancı bahadır (1994:91)

kapatmacılık (1994:93)

dil-içi çeviri (1994:97)

yazılama yordamı (1994:98 )

ters-koşutluk (1994:98 )

iç-tutarlılık (1994:103)

dış-tutarlılık (1994:103)

art-tutarlılık (1994:103)

ara-tutarlılık (1994:103)

dış-tutarsızlık (1994:103)

art-tutarsızlık (1994:104)

olgusal tutarsızlık : (1994:104)

çelişiklik

koşutsuzluk

eksiklik

girişiklik

biçimsel tutarsızlık : (1994:104)

uyarsızlık

aykırılık

kural-güdümcül davranış (1994:113)

Orta-Asya Türkçesi :

Yazısız Dönem (1994:117)

Yazıtlı Dönem (1994:117)

Yazmalı Dönem (1994:117)

Yazılı Dönem (1994:117)

Anadolu Türkçesi :

Yazmacalı Dönem (1994:117)

Yazınlı Dönem (1994:117)

Yazımlı Dönem (1994:117)

Türkiye Türkçesi Evreleri :

Ortak Türkçe (1994:119)

Erken Türkçe (1994:119)

Ara Türkçe (1994:119)

Yakın Türkçe (1994:119)

Çağdaş Türkçe (1994:119)

koza örgüsü (1994:126)

belirteç (1994:129)

dilden-çeviri (1994:129)

dile-çeviri (1994:129)

yok kişilik perdesi (1994:132)

çeviride tökezleme : (1994:133)

yanılgı

yoksunluk

snobluk Türkçesi (1994:134)

ayırtlama (1973-74:173)

tanımsı (1973-74:173)

düşünsel bildirgenlik (1973-74:173)

genel sözlük : (1973-74:175)

güncel sözlükçe

düşünsel sözlükçe

özel sözlük : (19774:175)

işlevsel sözlükçe

teknik sözlükçe

bilgilik dil (1973-74:175)

kanı-yoklaması (1973-74:178 )

tanıtıcı belirteçler (1973-74:179)

çoğaltmaç (1973-74:180)

düzeltmeç (1973-74:180)

ortak-sözlük (1969:9)

bildirgen (1969:13)

anlamsal-bağlantı (1969:15)

kullanımsal -bağlantı (1969:15)

çakışıklık (1969:17)

anlam-bulanıklığı (1969:21)

anlam-altı birimler (1969:23)

anlamlı birimler (1969:23)

yenüretim (1969:27)

durumsal deyimler (1969:27)

bütünleme işlemi (1969:28 )

amaç-araç kuralı (1969:41)

dil-bombardımanı (1969:42)

alan-işlem örneği (1969:43)

ivedilik-etkeni (1969:43)

yabancı dilde emeklemek (1969:52)

dil bencilliği (1969:54)

dil-dürtüsü (1969:56)

yabancı-dil öğretim-reformu (1969:61)

kültür-yükü (1969:63)

doldurma-bütünleme işlemi (1969:68 )

bibliyofobya (1969:71)

anlam salkımı (1969:88 )

bellek-yazgı (1969:93)

çeviri yordamı (1969:115)

çeviride bağım: (1978a:27)

sözcüğüne-çeviri

taslağına-çeviri

tümütümüne-çeviri

yine-yazma (1978a:28 )

çeviri yanılgıları : (1978a:33)

yoksunluk

beğenisizlik

yanıltaç-sözcük (1978a:32)

kapalı-halka çeviri (1978a:35)

açık-halka çeviri (1978a:35)

baylatım (1978a:36)

evirici (1978a:36)

yineleyici kişi (1978b:4)

yenileyici kişi (1978b:4)

uzman-okutmanlık (1978b:8 )

baş-okutmanlık (1978b:8 )

tetikleme (1988:51)

dönüştürmeç (1988:58 )

düzen-içi bulanıklık (1988:95)

bozbulanık (1988:97)

bozuntu (1988:98 )

gırtlak-altı konuşma (1988:102)

ıkınımsal (1988:173)

ıkınımsal gayretkeşlik (1988:173)

söylenceler dönemi (1988:179)

dilbilimsel mizah (1988:197)

içerik-bildiri (1988:299)

seçmeylemcilik (1988:300)

eş-saçıntı (1988:305)

ayrık-dağılım (1988:308 )

dengeylem (1988:315)

veri-işler (1988:363)

disketlik (1988:364)

bilimlerin ecesi (1988:376)

mektuplaşma dili (1988:396)

yeğleme sırası (1988:485)

dıştan-sınav (1988:486)

içten-sınav (1988:487)

Türkçe Dil Yetkinliği Düzelgesi :

düzgünleştirme (1988:430)

etgenleştirme (1988:430)

yenileştirme (1988:430)




3. Benzetiler, savsözler ve deyimsel kullanımlar



‘delikli kova örneği/görünümü’………………………………………… (1994:15)

‘akvaryum sanrısı’……………………………………………………… (1988:486)

‘posta arabası görünümü’……………………………………………… (1988:465)

‘banliyö treni örneği’…………………………………………………… (1988:105)

‘gravyer (peyniri) sendromu’

‘zihinde banyo etmek’………………………………………………… (1988:147)

‘Üsküdar’a Kafkaslar’dan gitmek’…………………………………… (1988:464)

‘Kendin öğret, kendin sına’…………………………………………… (1988:486)

‘Gereksinim yaratılmaz, ancak karşılanır’……………………………… (1994:18 )

‘Öğretim formülü: kim, kime, neyi, nasıl, niçin öğretecektir ?’……… (1988:449)

‘Üsküdar-Kabataş arasını araba vapuru yerine transatlantikle geçmek’ (1988:457)

‘ustura ile konserve kutusu açmak’…………………………………… (1988:457)

‘Rolls-Royce araba ile pazardan zerzevat taşımak’…………………… (1988:457)

‘Olsa ile bulsa, bir araya gelse’………………………………………… (1988:464)

‘eski konak kalıntısını yıkıp yerine yeni bir inşaat yapmak’………… (1988:469)

‘havaya taş fırlatmak’………………………………………………… (1988:475)

‘ineği sağıp, süt kovasını yere dökmek’……………………………… (1988:476)

‘yabancı-dil emeklileri ordusu’………………………………………… (1988:451)

‘bir çuvala girip kendi kendini kaldırmaya çalışmak’………………… (1988:462)

‘sığ bir dereden sekerek karşıya geçmek’………………………………(1988:468 )

Kaynakça



I. Özcan Başkan’ın Yayınları :

Ø (1955) Fonemik Tahlilde Kıstaslar Meselesi.İstanbul:İstanbul Matbaası

Ø (1967) Lengüistik Metodu.İstanbul:Çağlayan Kitabevi.

Ø (1969) Yabancı-Dil Öğretimi: İlkeler ve Çözümler. İstanbul: İstanbul Matbaası.

Ø (1973) Dilbilim Üzerine Tartışmalar (çeviri). Nida, Eugene. İstanbul Ün., Ed.Fak. Yayınları

Ø (1973-74) ‘Terimlerde Özleşme Sorunu’. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı:Belleten. TDK yayınları, ss.173-184.

Ø (1977) ‘Bilgi-İletimde Ölçme Sorunu’.Türk Dili Dergisi, sayı:309, ss.536-539.

Ø (1978a ) ‘Dilde Çeviri İşlemi’. Türk Dili:Çeviri Sorunları Özel Sayısı, sayı:32, ss.26-36.

Ø (1978b ) ‘Yüksek Öğretim Kurumlarında Yabancı Dil Öğretimine İlişkin Sapmalar’. İzlem,sayı:1, ss.3-9.

Ø (1979) ‘Sanatsal Bildirim ve Gökçeyazın’. Bağlam,sayı:1, ss. 120-138.

Ø (1980) ‘Sözdizimi’. Dilbilim ve Dilbilgisi Konuşmaları-I, Ankara:TDK Yayınları, ss.124-129.

Ø (1988 ) Bildirişim. İstanbul:Altın Kitaplar Yayınevi.

Ø (1993) (proje danışmanı) Longman-Metro Büyük İngilizce-Türkçe-Türkçe Sözlük. Longman.

Ø (1994) Dil Dergisi: Özcan Başkan Özel Sayısı. Ankara: Tömer Yayınları içinde:

— (1987) Türkiye’deki Dilbilim Çalışmalarında Benlik Sorunu,ss.17-20.

— (1978 ) Dil Çalışmalarında ‘Etimoloji’ ya da Köken Bilgisi,ss.21-28.

— (1969) İnsan Dilinin Doğuşu, ss. 29-38.

— (1981) Türkiye’de Yabancı Dil Öğretimi, ss.39-46.

— (1980) Çeviri İşleminde ‘Anlaşabilirlik’Sorunu, ss. 47-53.

— (1990) Üniversite Bağlamında ‘Türkçe Kullanım’ Sorunu, ss. 54-66.

— (1993) Türkçe Kullanımına İlişkin Durum Saptaması, ss. 67-77.

— (1991) Genel ‘Devrim’ Bağlamında Türkçe’de Dil Yenileyim Olgusu,ss.78-95.

— (1987) Türkçe’de Harf Devrimi Üzerine Ayrıştırmalar, ss. 96-102.

— (1978 ) Dil Kullanışında Geçerli Tuttarsızlıklar,ss.103-114.

— (1988 ) Türk Dili Geçmişi, ss.115-122.

— (1975) Üretilen Sözcüklerde’Yaşayakalma Olgusu,ss.123-127.

— (1970) Devlet Yabancı Dil Sınavı, ss.128-131.

— (1972) Filimlerde Alt-Yazı Çevirileri, ss.132-134.

— (1988 ) Karizmadaki Mantık-Dışı Gizemlilik, ss.135-136.

— (1950) Silvan, ss. 137-139.

— (1981) Ağıt Sırası, ss. 140-149.



II. Diğer Kaynaklar :



Ø KIRIMSOY, D. (1994). ‘Özcan Başkan ile Bir Söyleşi’. DİL DERGİSİ: ÖZCAN BAŞKAN ÖZEL SAYISI, ss. 9-16.

Ø TÜRK DİL KURUMU (1978 ) ÖZLEŞTİRME KILAVUZU Ankara : TDK Yayınları.

Ø PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (1971). ÖZ TÜRKÇE SÖZLÜK. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Ø VARDAR,B.—N. Güz, E. Öztokat, M.Rifat, O.Senemoğlu, E. Sözer. (1980). DİLBİLİM VE DİLBİLGİSİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ. Ankara : TDK Yayınları.

Ø VARDAR, B. (yönetiminde) BAŞLICA DİLBİLİM TERİMLERİ, İstanbul: İ.Ü. Yabancı Diller Yüksek Okulu Yayınları.





XV. Dilbilim Kurultayı Anma Sitesine à

(Alıntıdır)